Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

QADIMGI DUNYO HARBIY SAN’ATI
KIRISH
Insoniyat sivilizatsiyasining ilk davri - odamlar 
jamoasi paydo bolishi bilan urushlar ularning ham- 
rohi boldi. Urug‘-qabilalar o'rtasida ov hududlari, 
o'tloqlar, ekin yerlari, suv havzalari uchun doimiy 
to'qnashuvlar yuz berdi. Ana shu davrda harbiy jang 
san’atining ilk unsurlari paydo boldi. Urug‘-qabila- 
larda boshqa dushman qabilalarning tazyiqidan o‘z 
hududini himoya qilish hayotiy zaruriyat bo lib qoldi. 
Ibtidoiy jamoa davrida jamoaning har bir a’zosi o‘zi- 
ni, jamoasini himoya qilish uchun m alum bir har­
biy ko'nikmaga ega bolishi, doimo himoyaga tayyor 
turishi lozim edi. Shu sababli urug‘ning har bir ba- 
log'atga yetgan a’zosi kamondan nishonga olish, nay- 
za otish, q o l jangi, chavandozlikni o‘rganishi shart 
edi. Vaqt o'tishi bilan otda turib jang qilish paydo 
boldi. Urug‘ jamoasining so'nggi davrida har bir 
urug‘-qabilada urush san’atini atroflicha o‘rgangan 
kichik jangchi qismlar shakllandi. Ularning asosiy 
vazifasi urug'-qabilani dushman hujumidan himoya 
qilish, bo‘sh vaqtda harbiy soha bilan shug'ullanish, 
jang san’atini o'zlashtirish bolib qoldi.
Urug'-qabilalarda harbiy sohaning ahamiyati or- 
tib borishi bilan harbiy yolboshchining nufuzi ham 
oshib bordi. Ana shunday tarzda harbiy kasb vujud- 
ga keldi. Ilk bor ibtidoiy mudofaa to'siqlari urug‘- 
jamoa qishloqlari atrofida paydo bolib, ular keyin- 
chalik mustahkamlangan qo‘rg‘on-qal’a vazifasini
3

---

o‘tay boshladi. Dushman hujumidan yashirinadigan 
harbiy manzilgohlar paydo boldi.
Insoniyat tarixining birinchi kunlaridayoq o‘z 
xavfsizligini ta’minlash uchun harbiy sohani yolga 
qoyib, hozirgi kungacha bu sohada misli ko'rilmagan 
yutuqlarga erishdi. Davlat va jamiyatlar paydo b o li­
shi bilan harbiy tashkilotning ilk ko'rinishlari bolgan 
ko'ngillilardan tuzilgan harbiy qismlar paydo bolib, 
keyinchalik ular dahshatli kuchga - haqiqiy armiya- 
ga aylandi. Bu armiya mamlakat xavfsizligi, chegara- 
larni qo'riqlash bilan birga o‘zga mamlakatlarni istilo 
qiladigan hujumkor kuchga aylandi. Qurol-yaroglar 
takomillashtirilib, ularning yangi turlari paydo b o l­
di. Urush olib borishning ilk qonun-qoidalari yuzaga 
keldi. Armiyaning tashkiliy tuzilmasi rivojlandi. Dav­
lat hokimiyati armiyani tashkillashtirish va ta’mino- 
tini o‘z zimmasiga oldi. Paydo bolgan yangi ijtimo- 
iy qatlam harbiylarning huquq va majburiyatlarini 
belgiladi va bu qatlamni o‘z himoyasiga oldi. Davlat 
paydo bolishi arafasida vaqtinchalik harbiy birlash- 
malar paydo boldi, keyin ular qabila boshlig'ining 
harbiy bolinmasini tashkil qildi.
Davlat va jamiyat paydo bolishi bilan ilk armi­
ya tuziladi. Ayrim kishilar uchun harbiy ish kasbga 
aylana boshladi. Bu harbiy tashkilotning ilk kurta- 
gi edi. Harbiy tashkilotning eng muhim xususiyati 
harbiy intizom, harbiy texnika va harbiy tashkilot 
shaklining mavjudligi edi. Harbiy intizom bu - shax- 
siy tarkibning butun kuchini jangovar topshiriqni 
bajarish maqsadiga yo'naltirish edi. Ilk harbiy tartib- 
qoidalar paydo boldi. Jangchining harbiy boshliqqa 
so'zsiz bo“ysunish qoidasi yuzaga keldi. Bo^sunish 
subardinatsiyasiga asoslandi, boshqacha aytganda, 
harbiy boshliqning so‘zi - boysunuvchi uchun so‘zsiz 
bajarilishi kerak bolgan qonundir. Bu qoida armi­
yani jipslashtirib, uning jangovar qobilyatini ku-
4

---

chaytirdi. Harbiy intizomning o‘ziga xos xususiyati u 
asosan majbur qilishga asoslanganligidadir.
Dunyo tarixidagi ilk davlatlar mil. aw. IV ming 
yillik oxiri III ming yillik boshlarida qadimgi sharq- 
ning turli hududlarida paydo boldi. Bu davlatlarda 
siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotning barqarorligi- 
ni ta’minlash maqsadida harbiy soha ham rivojlana 
boshladi. Bu davlatlar uchun eng muhim vazifalar- 
dan biri mamlakatning tashqi chegaralarini dush- 
mandan himoya qilish, mamlakat ichida barqaror- 
likni ta’minlash edi. Shu sababli harbiy soha yolga 
qoyildi, shu soha bilan shug'ullanadigan odamlar 
va davlat hokimiyatining alohida organi paydo b o l­
di. Dastlab aholidan to'planadigan ko'ngilli armiya, 
keyinchalik muntazam armiya tashkil topdi. Harbiy 
tashkilot davlat hokimiyatining eng muhim tarki- 
biy qismiga aylandi. Qadimgi Misr, Mesopotamiya, 
Osuriya, Xett, 0 ‘rta Osiyo, Eron, Hindiston, Xitoy va 
boshqa mamlakatlarda istilochilik urushlari va che- 
garalarning daxlsizligini ta’minlash qobiliyatiga ega 
bolgan dastlabki armiyalar paydo boldi.