Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

O'rta podsholik davrida harbiy san’at (mil.aw. 
XXI-XVIII asrlar). mil. aw. XXI asrda Misr janub- 
dagi Gerakleopol nomarxlari tomonidan birlashtiril- 
di. Shu davrdan 0 ‘rta podsholik boshlandi (mil. aw. 
2100-1750-yillar). 0 ‘rta podsholik davrida Misr hudu- 
di taxminan 35 ming kv. kmni, aholisi 7 mln kishini 
tashkil etar edi. Bu davrda Misr janubga qo'shni Nu- 
biya (hozirgi Sudanga) g'olibona yurishlar uyushtirib, 
uning bir qismini qo'shib oldi. Chegarada mudofaa in- 
shootlari, qal’alar barpo qilindi. Faol tashqi siyosat yu- 
rish va bosqinlarga asoslangan edi. Bu esa harbiy ishni 
aniq tashkil qilishni talab qildi. Aholidan armiya yig‘ish 
uchun aholini ro'yxatdan o'tkazish amalga oshirilgan. 
0 ‘rta podsholik davrida aholi ichidan armiya tarkibiga 
askarlar ro^xat asosida amalga oshirildi va shu tarzda 
asta-sekin muntazam armiya shakllandi. Malumotlar- 
ga ko‘ra, har bir nomdan (viloyatdan) 100 erkakdan bir 
askar olingan. Armiya tarkibiga podshoning shaxsiy tan 
soqchilari kirgan. Armiya 6, 40, 60, 100, 400, 600 hatto 
3000 askardan iborat qismlarga bolingan. Misr armiya­
si bir necha o‘n ming askardan iborat bolgan. Harbiy 
yurishga, odatda, bir necha ming askar to'plangan; 
fir’avnlar yozuvlarida 3 ming, 10 ming askami tashkil 
etgan qismlar (otryad) tilga olinadi. Bundan tashqari 
qo‘shni qaram Nubiya qabilalaridan ham qandaydir 
shartlar asosida askarlar olinar edi. Askarlar harbiy xiz- 
matlari uchun podshodan yer ulushlari olgan, harbiy 
boshliqlar esa turli mukofotlar, xizmatda yuqori dara- 
jaga ko‘tarilish, yer, chorva va qullar olganlar. Alohiga 
harbiy xizmatlari uchun podshoning «oltin maqtovi» 
joriy qilingan, u bilan taqdirlanish sharaf hisoblangan, 
zodagonlar qimmatbaho qurol bilan taqdirlanganlar.
Siut nomarxi Mesexti sag‘anas idagi yog'och mo- 
delda X sulola davri Qohira muzeyi tasvirlangan.
2 1 * i f
a?.

---

0 ‘rta podsholik (2133-1786) davrida Mesexti sag‘a- 
nasidagi tasvirlar boyicha yaratilgan askarlarning 
yog'och haykalchalari bizgacha yetib kelgan. Bu hay- 
kalchalarda qo'shni mamlakat Nubiyadan yollangan 
askarlar tasvirlangan. Ular oddiy kamonlar bilan 
qurollangan. Nayzachilar yarim oval qalqon bilan hi- 
moyalangan. Haykallarda nayza va kamonlar bilan 
qurollangan askarlarning ikki qismi tasvirlangan.
Dunyo tarixida ilk bor qadimgi Misrda yollanma 
askarlardan foydalanish boshlandi. Misr fir’avnlari 
qo'shni Nubiya qabilalaridan yollanma askarlar ol- 
ganlar. Yollanma askarlar malum bir haq evaziga 
jang qilganlar. Qadimgi podsholik davrida qalqonlar 
to'g'ri burchakli shaklda edi. Bunday katta teri tor- 
tilgan qalqonlar bilan qurollanishning sababi askar­
lar boshqa hech qanday himoya vositasiga ega emas 
edilar. Lekin bu qalqonlar juda og‘ir bolgan. Shu sa- 
babli O'rta podsholik davrida yengil va kichik hajmli 
qalqonlar paydo b o la boshladi.
O'rta podsholik davrida Misr askarlarining qurolla- 
ri ancha yaxshilangan. Chunki metallga ishlov berish 
takomillashdi. Endilikda kamon va nayza paykonlari 
(uchlari) jezdan yasaldi. Zarba beradigan qurollar ilga- 
rigidek jangovar bolta, uzunligi 2 m gacha nayza, cho‘q- 
mor va xanjar edi. Uloqtiriladigan qurol sifatida kalta 
nayza, bumerang va tosh otadigan sopqon qollanilgan. 
O'qni uzoqqa otadigan, aniq nishonga tegadigan tako- 
millashgan kamon paydo boldi. Kamon o'qlari turli xil 
shakllardagi uchlar va dumga ega edi. Ularning uzunli­
gi 55 sm dan 100 sm gacha bolgan. Qadimgi Sharqda, 
odatda, kamon o‘qi uchlari yaproqsimon ko‘rinishda, 
kremniy, mis, jezdan bolgan, lekin samarasi kamroq 
bolib, sak-skif kamon o'qlariga tenglasha olmagan. 
Sak-skiflaming kamon o'qlari uchlari qirrali - suyak 
yoki jezdan bolib, nihoyatda aniq nishonga tekkan. 
Misr armiyasida kamondan aniq nishonga otish ISO-
16

---

180 smni, bumerang va irg'itiladigan kalta nayzani 
otish masofasi 50 m ni tashkil etgan. Ten qoplangan 
qalqon odam gavdasining yarmiga teng kelib, yagona 
himoya vositasi bolib qolavergan.
O'rta podsholik davrida armiyani tashkil etish ta- 
komillashdi. Soni 6, 40, 60, 100, 400 askardan ibo­
rat harbiy bolinmalar tuzildi. Qismlar (otryad) 2, 3,
10 ming askarni tashkil etdi. Askarlar bir xil qurol 
- nayza va kamon bilan qurollantirildi. Harbiy hara- 
katlanish uchun saf tortish tartibi joriy etilgan bolib, 
front boyicha 4 qator va ichkariga 10 qator bolib ha- 
rakat qilar edilar. Oddiy askarlarning xizmatdagi yu- 
tuqlari, xizmat muddatini olagani uchun kichik yer 
ulushi bilan raglmtlantirilgani to‘g‘risida manbalar- 
da malumotlar bor. Harbiy boshliqlar o‘z xizmatlari 
uchun xizmat lavozimlariga kolarilib, yer, qullar, 
chorva olganlar, «maqtov oltini» (ordenga o'xshash) va 
ziynat berilgan jangovar qurol bilan taqdirlanganlar. 
0 ‘rta podsholik fir’avnlari mamlakat chegaralari xavf­
sizligini ta’minlashga katta e’tibor berganlar. Mudofaa 
inshootlari tizimi ham paydo boladi. Janubiy chega- 
ralami qo'riqlash uchun Nilning birinchi, ikkinchi os- 
tonalari havzasida qal’alarning uch liniyasi qurilgan.
Qal’alar qurilishi yanada takomillashdi, jumladan, 
qal’a devorlarida askarlami pana qiladigan tishlar, de- 
vorga yaqin keladiganlami o‘qqa tutadigan, ya’ni de- 
vordan turtib chiqib turadigan minoralar, qal’a devo- 
riga chiqishni qiyinlashtiradigan xandaqlar bunyod 
qilingan. Qal’a darvozalari minoralar bilan himoyalan- 
gan. Qo'qqisdan hujum uchun uncha katta bolmagan 
chiqish joylari qurilgan. Qal’ani suv bilan ta’minlash 
uchun quduqlar qazilib, daiyoga yashirin chiqadigan 
yollar qilingan.
Mirgisdagi bu davrga oid saqlanib qolgan qal’a 
qoldiqlari to‘g‘ri burchak shaklida qurilgan. Mirgis­
dagi qal’a murakkab mudofaa inshooti edi. Bu qal’a
17

---

10 m balandlikdagi ichki devor, har binning oralig'i 
30 m bolgan devordan chiqib turadigan minoralar va 
kengligi 8 m bolgan xandaqqa ega. Ichki devordan 
25 m dan keyin qurilgan tashqi devor qal’ani uch to- 
mondan o'rab turadi, to'rtinchi tomondan qoya dar- 
yoga tik tushib turadi. Tashqi devor kengligi 36 m 
bolgan xandaq bilan o'ralgan.
Yurishlar vaqtida armiya ta’minotiga katta ahami- 
yat berilgan. Qadimgi Misr yozuvlaridan birida shun- 
day malumotlar keltiriladi: «Men 3000 kishilik armi- 
ya bilan yurdim ... har biri uchun kuniga ikki ko'za 
suv va 20 ta non va xachirlarga sandaqlar yuklangan 
edi». Yurish vaqtida bu qism (otryad) o'zini suv bilan 
ta’minlashi uchun 20 quduq qazishga to‘g‘ri keladi.
Misrda armiyaning asosiy qismini tashkil etgan pi- 
yoda askarlar nayza bilan qurollanib, qalqon bilan hi- 
moyalanganlar. Askarlar faqat lungi bilan 
0
‘ralib, oyoq 
kiyimsiz saf tortganlar va jang qilganlar. Bu vaqtdagi 
Misr yozuvlarida «zarbdor qismlar» to'g'risida eslatiladi. 
Ular janglarda suyagi qotgan tajribali askarlar bolsa 
kerak. «Fir’avn xizmatchilari» (Qadimgi Misrda «Fir’avn 
xizmatchisi» bolish obro‘ hisoblangan) deb atalgan 
saylanma qism yosh oqsuyak - zodagonlardan iborat 
bolib, janglarda fir’avn yonida turib jang qilganlar.