Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

Sin va Xan sulolalari davrida armiya (mil. a w . 
Ill asrdan - milodiy III asrgacha). 
Otliq qismda har­
biy tuzilmaga o‘nlik tizim asos qilib olingan: beshlik
- quyi bolinma, ikki beshlik (10 otliq), yigirma besh­
lik 100, qirq beshlik 200 otliqni tashkil etadi. Jang 
aravalari: quyi bolinm a - 5 jang aravasi, ikki besh­
lik - keyingi bolinma, navbatdagilari 50 va 100 jang 
aravalaridan iborat bolgan.
Xitoy armiyasi jang vaqtida shakllangan jangovar 
joylashuv tartibiga ega bolgan. Markazda jang aravala­
ri joylashgan, oldinda va qanotlarda piyodalar, orqada 
esa shunday tartibda transport aravalari turgan. Armi­
yaning besh qismdan iborat jangovar tartibi: markazda 
(asosiy kuchlar) armiya qo'mondoni bir «szyun» bilan, 
qanotlarda bir szyundan, oldinda avangard, orqada
121

---

ar’yergard turgan. Sakkiz qismdan iborat jangovar tar- 
tib saflanishi ham qollanilgan; bunday holda har bir 
burchakda yana bir szyun joylashtirilgan.
Armiyaning boshqarish tizimi yaxshi shakllantiril- 
gan: bolinm a ovoz bilan, birlashma do‘mbira bongi, 
bayroqlar va nishonlar bilan boshqarilgan. Keyincha- 
lik yozilgan traktatlardan birida do‘mbira ovozi bilan 
jang aravalariga, otliqlarga, piyodalarga «qurol, ki- 
yim-bosh va oyoqqa signal beriladi» deb taltidlangan. 
Do'mbiralarga uradilar - chiqiladi; ikkinchi marta 
uradilar - hujumga; bong uradilar - to‘xtash kerak; 
ikkinchi marta uradilar - chekinish kerak. Bayroq va 
nishonlar harakat yo'nalishini ko'rsatish va armiyani 
qayta saflash uchun xizmat qilgan.
Mil. aw . Ill asrda kuchayib ketgan Sin davlati 
va Xitoydagi boshqa davlatlar o'rtasida yetakchilik 
uchun kurash boradi. Yetakchilikka bosh da’vogar 
bolgan Sin armiyasining raqib davlat bilan mil. aw . 
280-yil Chanjun yonidagi jangda Xitoy armiyasi tak- 
tikasining o‘ziga xos tomonlari ko'rinadi. Sin armiya­
siga mohir sarkarda Bo Si boshchilik qilgan.
Jangning birinchi bosqichida - Chjou armiyasi­
ning hujumi va Bo Sining o ‘z lageriga ataylab cheki- 
nishi yuz beradi.
Chjou armiyasi raqib maglub bolmoqda degan 
to la ishonch bilan Sin armiyasini jadal ta’qib qilgan. 
Chjoular o'zlari uchun kutilmagan holda raqibning 
mustahkamlangan lageriga duch keladilar.
Jangning ikkinchi bosqichi - Bo Si armiyasi qar­
shi hujumga o‘tib, Chjou armiyasini maglubiyatga 
uchratadi. Bo Si o'zining chekinayotgan armiyasini 
mustahkamlangan lagerga yashiradi. Bu vaqtda pis- 
tirmadan Chjou armiyasi orqasiga 25 ming kishilik 
Sin armiyasining bir qismi hujum qiladi. Bir vaqtning 
o'zida Sin otliqlari raqibga qanot boyicha hujum qi­
ladi, yengil piyodalar lagerdan chiqib front bo'ylab
122

---

hujumga o‘tadi. Chjou armiyasi yengiladi. Bo Si o‘z 
armiyasi o‘rtasida o'zaro harakatni to‘g ‘ri uyushtira- 
di, armiyaning mohir taktik о‘quv-ko‘nikmasi bolga- 
ni uchun qarshi hujum yaxshi natija beradi.
Xitoyda hukmronlik qilgan Sin sulolasi (mil. aw. Ill 
asr), Xan sulolasi (mil. aw. Ill asming oxiri - milodiy III 
asr) davrida Xitoy harbiy san’ati yanada rivojlanadi.
Sin sulolasi mil. aw . 2 14-yili jangovar ko‘chman- 
chi xunnlarga qarshi mudofaa devori «Buyuk Xitoy 
devori»ni qura boshladi. Buyuk devor Lyadun qol- 
tig'idan boshlanib, g'arbda tog1 tizmalari, daryo- 
lar bo'yicha 2500 km cho'zilib, Rixtgofen qoyasida 
Dzyuyguan qal’asida tugaydi. Xunnlarga qarshi bu 
devor, qismlar bilan qurilib, amalda bu qurilish XV- 
XVI asrlargacha cho‘zilib ketgan. Buyuk devor, aso- 
san, sirti tosh bilan qoplangan tuproq uyumi. Uning 
balandligi 16 m gacha yetib, pastda uning qalinligi 
8 m gacha, eniga kengligi ba’zi joylarda 5 m gacha 
borgan. Notekis oraliqlarda ichida zinapoyalari bilan 
to'rtburchakli ikki qavatli minoralar qurilgan. Devor- 
dagi ko‘p sonli darvozalar yarim doira bolib joylash- 
gan devorlar bilan himoyalangan.
Devorni qo‘riqlaydigan askarlar, har biri 145 ki­
shini tashkil etgan qismdan iborat bolib, o‘z harbiy 
boshliqlari bilan tegishli qo‘riqchi minoralar guruhi 
uchun javob berganlar. Bu chegara armiya askarla­
ri devordan uzoq bolmagan joyda yer ulushiga ega 
bolib,bu yerda o‘z oilasi bilan yashab xo‘jalik yurit- 
ganlar. Buyuk devor Ьо“у1аЬ har 4 km. da quruq о‘tin 
tayyorlangan, kuzatuvchi postlar joylashgan. Dush­
man ko‘rinsa, о‘tin yoqilib bildirilgan. Dushmanning 
soni to‘g ‘risida shartli ravishda qaytariladigan yo- 
rug'lik signallari, raketalar keng qo'llanilgan. Har bir 
post o‘ziga berilgan signalni keyingisiga uzatishga maj- 
bur edi. Qo'riqchi askarlar, odatda, qalqon, qilich va 
arbalet (mexanik kamon) bilan qurollanganlar. Uch
123

---

turdagi kamon qollanilgan. Kamonni bukishga ket- 
gan kuchni sarfi boyicha farqlangan. Har bir askar 
sadog'ida jez uchli 150 ta o‘q olib yurgan.
Xitoy devoridan tashqari harbiy strategik yollar va 
kanallar qurilgan. Xitoy armiyasi boshqalarga qaragan- 
da sekinroq harakat qilgan, chunki yollar tosh to'shal- 
magani uchun tez buzilib ketgan. Xitoyda fortifikatsiya 
san’ati yuqori darajada rivojlantiriladi. Qal’a va shahar- 
lami qamal qilish texnikasi, turli qamal qurilmalari ixti- 
ro qilinadi. Xitoy yaxshi jihozlangan harbiy dengiz flotiga 
ega bolgan. Bu dengiz floti qadimda janubi-sharqiy Osi- 
yo mamlakatlarining dengiz qirg‘oqlarini kezib chiqqan.
Harbiy yurish davrida armiya dehqon ko'ngillilari 
bilan toldirilgan. Xitoy armiyasi, asosan, dehqonlar- 
dan tashkil topgan piyoda qismlari bolgan. Ular ka­
mon va nayza bilan qurollantirilgan.
Qadimgi Xitoyda qo'riqlash xizmati yaxshi yol- 
ga qo“yilgan. Lekin harbiy razvedka mutlaqo yo‘q edi, 
dushman to‘g‘risidagi malumotlar keng uyushtirilgan 
ayg'oqchilar tarmog'i orqali amalga oshirilgan. Shu maq- 
sadda dushman qarorgohiga muzokaralar olib borish 
bahonasida elchilar jo'natilib, ulaming vazifasiga dush­
man mamlakat to‘grisida malumot yig'ish ham kirgan. 
Asirlardan turli malumotlar olingan. Ammo bulaming 
hammasi harbiy razvedkaning о'mini bosa olmas, armi- 
ya tez-tez kutilmagan hujumlarga duch kelgan.