Ravshan rajabov qadimgi sharq harbiy san’ati yangi asr avlodi toshkent 2018 uo‘K: 94(100) (075)

Chjou davrida harbiy soha. 
Shan-In davlati ha- 
lokati bilan Xitoyda mil. aw . 1027-256-yillarda 
mamlakatni boshqargan Chjou sulolasi hukmronligi 
boshlandi. Chjou davlati m a’muriy-tashkiliy jihatdan 
yaxshi shakllangan. Chjou podshosi katta yer egalari
- gun, xou, bo, szi va nanlar orqali davlatni boshqar­
gan. Harbiy sohaga chjoular katta e’tibor beradilar. 
Podsho harbiy xizmatlari uchun o‘z xizmatchilarini 
rag‘batlantirgan. Davlat hokimiyati harbiy xizmatda- 
gilarni moddiy rag'batlantirish siyosatini olib borgan. 
Chjou davri bronza ko'zalarida shunday yozuvlar 
mavjud: «Budi’ harbiy sohadagi xizmatlaring uchun 
o'q-yoy, 5 qul oilasi va 10 ulush yer hadya qilaman».
Chjou davlati davrida 100 ming kishilik kuchli armi­
ya shakllantirilgan. Armiya muntazam shaklda bolib, 
asosan, aholining asosiy qismini tashkil qilgan qo'shni 
dehqon jamoasi hisobidan toldirilgan. Chjou davlatida 
ma’muriy-xo jalik birligi 8 xojalikdan iborat «qo'shni ja- 
moa» bolgan. Qo'shni jamoa bolib yashagan dehqonlar 
davlatdan yer ulushi olganlari uchun armiyaga askar­
lar, ot va xachirlar, oziq-ovqat, yem-xashak yetkazib 
berish majburiyatini o'taganlar. 8 xo jalikdan biri askar 
bergan, qolganlar boshqa majburiyatlami bajargan- 
lar. Shu tarzda 700 ming dehqon xo'jaliklari 100 ming 
qo'shinni ta’minlab turgan. To‘rt «qo'shni jamoa» qish- 
loqni tashldl qilgan, 4 qishloq - qoVg'onni, 4 qo‘rg‘on vo- 
lostni tashkil qilgan. Urush vaqtida volost 75 askar, bir 
jang aravasi, 4 ot va 16 eshak bergan.
Bu davrda Xitoy armiyasining tarkibiy tuzilmasida 
jang aravalari va otliq qismlar ham mavjud bolgan. 
Traktatlarning birida jang aravalari va otliq qismlar- 
ning urushda keltiradigan foydasi to‘g‘risida shunday 
deyiladi: «jang aravalari va otliqlar armiyaning harbiy 
qudratidir. O'n arava ming kishini yengadi, yuz arava
10 ming kishini tor-mor qiladi, 100 otliq ming kishi­
ni qochirib yuboradi». «Jang aravalari - armiya qa-
119

---

noti; ular mustahkam qo‘rg‘onlarni ag‘daradi, kuch­
li raqibni m aglub qiladi, qochayotganlarning yolini 
to'sadi. Otliqlar - bu armiya razvedkasi; u yengilgan 
armiyani ta’qib qiladi, unga ozuqa olib kelish yolin i 
kesadi, uning ilg‘or qismlarini to‘zg‘itadi».
Jang aravalari ikki xil bolgan: to'rt ot qo'shilgan jang 
aravasi, 12 eshak qo'shilgan yuk tashish va mudofaa 
inshootlari qurish uchun transport aravalari. Har bir 
arava yonida 75 askar bolib, ulardan oglr qurollangan 
uch askar aravada jang qilgan, qolganlari uch bolin- 
maga ajralgan; bir bolinma arava oldida, boshqa ikki- 
ta bolinma qanotlarda joylashgan. Jang aravalariga 25 
askar xizmat qiladigan transport aravasi biriktirilgan.
Xitoy tarixida mil. aw. VIII-V asrlarda rasman Chjou 
sulolasiga bo“ysungan, amalda esa o'nga yaqin mustaqil 
davlat mavjud bolgan. Mil. aw. V-III asrlar Chjango 
(«Urishayotgan podsholiklar») davri deb atalib, bu davr- 
da Chjou davlati yemiriladi va o'zaro urushlar kucha- 
yadi. Hozirgi Shandun viloyati hududida o‘sha vaqtda 
mavjud bolgan mil. aw. VII asming birinchi yarmida- 
gi Lu va Si davlatlari o'rtasidagi urushlar misolida qa­
dimgi Xitoy harbiy san’atining o'ziga xos xususiyatlari 
to‘g‘risida tasawur hosil qilish mumkin. Si davlati har­
biy ustunlikka erishib, Lu davlatiga hujum qiladi. Lu 
hukmdori o‘z yaqinlaridan biri Sao Guy maslahati bilan 
dushman kuchlari toliqib qolgan paytda jangga kira- 
di. Bu mudofaa urushida Lu hukmdori dushmanning 
kuchli, ko‘p sonli armiyasiga qarshi urushda xalqqa su- 
yanib ish koVadi. Chanshao yonidagi jangda Sao Guy 
Lu hukmdorini dushman armiyasiga qarshi bevaqt hu- 
jumdan saqlab qoladi.
Si hukmdori o'zining tola g‘alabasiga ishonib, Lu 
armiyasiga uch marta hujum qiladi, lekin bu hujum- 
larning barchasi qaytariladi. Si armiyasi o'zining bor 
kuchini sarflab bolib, charchab qolganda Lu armi­
yasi kuchli qarshi hujumga o'tib, dushmanni bata-
120

---

mom magTub qiladi. Sao Guy shunday ta’kidlaydi: 
«Axir urush - bu jasorat. Birinchi do'mbira jasorat- 
ni ko‘taradi, ikkinchisi bilan u pasayadi, uchinchi- 
si bilan tugaydi. Dushmanda jasorat so‘ndi, biz esa 
tola jasoratda edik, shu sababli g‘alabaga erishdik. 
Katta davlat bilan urushib, uning bor kuchini bilish 
qiyin. Men pistirmadan qo'rqdim. Men ularning jang 
aravalari izlariga qaradim - ular chalkashib ketgan 
edi, ularning bayroqlariga qaradim - ular yiqildi. Ana 
shunda biz quvishga tushdik». Bu urushning alohida 
tomoni shundaki, kuchlarning yuqori darajada teng- 
sizligi vaziyatida zaif boshda chekindi, keyin esa zaif 
tashabbusni o‘z qoliga oldi va g'alaba qildi.
Mil. aw. VI-V asrlardagi Xitoy armiyasi aniq tashkiliy 
tuzilmaga ega bolgan. «U» (beshlik), besh «U» - «lyan» (25 
askar), to'rt «lyan» - Szu (100 askar), besh «szu» - «lyuy» 
(500 askar), besh «lyuy» - «si» (2500 askar), besh «si» -
«szyun» (12500 askar)ni tashkil qilgan. Oliy birlashma 
uch «szyun» (37500 askar), ulardan har szyun malum 
bir taktik vazifa: avangard, markaz va ar’yergardni tash­
kil etgan. Chjou vani olti «szyun»ga ega bolgan.