Raximov X. “Valeologiya asoslari”

Giyohvand moddalar ikki xil usulda olinadi: 
1. Turli o’simliklardan olinadigan preparatlar. 
2. Turli kimyoviy moddalardan sun’iy usulda olinadigan narkotik preparatlar. 
Ko’knori, kanop va boshqa o’simliklar tarkibida narkotik moddalar saqlanadi. 
Bangidevona o’simligi tarkibida ham kayf qildiruvchi narkotik modda saqlanadi. 
Bundan tashqari tamaki tarkibida ham narkotik modda bor. Ko’knori o’simligini 
nomi lotincha, “papaver somiferum” bo’lib bir yillik o’simlik. U 100 dan ortiq turi 
ma’lum bo’lib, O’zbekistonda 5 xil turi uchraydi. 
Ko’knorning moyli, uxlatuvchi, opiyli turi ko’p ekiladi. Uxlatuvchi ko’knori 
o’simligi uzun o’q ildizli, bir yillik o’simlik urug’i mayda tarkibida 48 – 50 foiz yog’ 
bor. 
Moyli ko’knori urg’idan oziq – ovqat sanoati va texnikada ishlatiladigan moy 
olinadi. Moyli ko’knori Ukraina, Tatariston, Boshqiriston, G’arbiy Ovropa va boshqa 
mamlakatlarda ekiladi. Opiyli ko’knori – opiy (afyun) opiy olish uchun ekiladi. 
Opiyli ko’knori asosan Osiyo mamlakatlarida, Eronda, Hindistonda, Qozog’istonda, 
Pokistonda ekiladi. Bu turdagi ko’knori Afg’nistonda ko’p ekiladi. Afg’oniston 2000 
yilda 8 tonna ekib yetishtirgan bo’lib mamlakatning asosiy daromadi ko’knori 
hisoblanadi. 
Bir tup ko’knori 20 ta undan ortiq gul hosil qiladi, mevasi tuxumsimon yoki 
sharsimon simmetrik bo’laklarga bo’lingan bo’lib urug’lar bilan to’lgan. Urug’lari 
turli rangda bo’lib yozda yetiladi.
Opiyli ko’knori urug’idan tashqari unda hamma alkoidlar bor. Mevasidan 
yig’ib olingan opiy murakkab aralashma bo’lib, organik va mineral moddalardan 
tashkil topgan. Tarkibida 2 foiz alkoidlar, karbon suvlar, organik kislotalar, tril terpen 

---

46 
birikmalar, kauchuk, bo’yoq, pikten, oqsil shilliq va boshqa moddalar bor. Opiyli 
ko’knoridan 26 xil alkaloid ajratib olingan bo’lib, eng ko’p ucharaydigan Morfi (8 – 
16 foiz) so’ngra narkotinkodein, papaverin, nartsein, tebani va boshqalardan iborat. 
Ko’knorini Arablar “afyun” deb nomlaganlar. O’zbeklar qora dori deyishadi. Kanop 
bir yillik o’simlik bo’lib undan turli preparatlar tayyorlanadi.
1. “Marixuanniy” – kanop o’simligining quritilgan yoki quritilmagan o’tka 
o’xshash o’simlik maxsulotidir. 
2. Nasha ildizi o’q ildiz, poyasi (bo’yi 0,75 – 4 m) qirrali, barglari panjasimon, 
cheti arra tishli, tukli. Nasha issiqsevar va nam sevar mevasi yong’oqcha, po’sti qattiq 
o’simlik. Nasha urug’i tarkibida 30 – 35 foiz moy va 23 – 25 foiz oqsil bor. 
Bangidevona – torondoshlarga mansub bir yillik o’t bazan buta o’simlik. Bu 
o’simlik urug’i zaharli, o’simlik tarkibida narkotik modda saqlanadi.
Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti (VOZ) ta’biriga ko’ra narkotik moddalar 
quyidagi mezon o’lchov bilan belgilanadi.
1. Eyforiya – xushkayflikni keltirib chiqaruvchi, yolg’ondan bo’lsa ham 
odamga xushyoqimlilik ato etuvchi: 
2. Unga o’rganib qolishlik (jismoniy va ruhiy o’rganib qolib, yana va yana 
qabul qilishlikka moyillik keltirib chiqaruvchi): 
3. Uni muntazam qabul qilganda odamni ruxan va jismonan izdan chiqarib 
insoniylik qiyofasini yo’qalishiga olib keluvchi:
4. Odam orasida tez tarqalishga sabab bo’luvchi: 
5. Madaniyatli kishilar ushbu moddani – preparatni qabul qilishlik odat tusiga 
kirib qolmasligi (bu o’rinda tamaki va alkogol birinchi o’ringa chiqib oldi). 
Narkotik moddalar organizmga ta’sir etishga qarab quyidagi guruxlarga 
bo’linadi: 
1. Sedativ vositalar ya’ni tinchlantiruvchi preparatlar: opiy, narkotik, moddalar 
va uxlatuvchi vositalar. 
2. Stimullovchi – rag’batlantiruvchi preparatlar: efidrin, fenamin, va boshqalar. 
3. Psixik xolatga (ruxiyatga ta’sir qilib ongni o’zgartiruvchi) vositalar: ayrim 
psixotrop moddalar LSD, kayf qiluvchi kanop preparatlari (kannabinolar) va 
gallbtsinogenlar “BZ”, “RSR”. Shuningdek, narkotik ta’sir etuvchi uchuvchi 
moddalar (LNDV) va boshqalar. 
Kanop preparatlarining barchasi maxsus o’tkir xidga ega, achchiq odatda uni 
tamakiga qo’shib chekishadi. Ta’sir etuvchi modda bir qancha alkogoloidlar 
aralashmasi bo’lib, ularning umumiy nomi “tetrigidrokannabinolar”
(inglizcha – TNS) deb ataladi.