Raximov X. “Valeologiya asoslari”

Tamaki chekishni sog’liqqa zarari. 
Tamaki chekish odam organizmiga ta’sir qiladimi? So’z siz ta’sir qiladi. Odam 
papiros chekkanda tamaki tutini bilan nafas oladi, o’pkaga kislorod o’rniga CO
2
(karbonat angidrid) gazi borib qonga o’tadi, organizmdagi moddalar almashinuvini 
buzadi, bunday xolat o’z navbatida organizmning kislorod tanqisligiga sabab bo’ladi. 
Tamaki tarkibidagi amiak namliq ishtirokida o’pka al’veolalari (xujayralarida) ishqor 
– nashatir spirtiga aylanadi. Bu ishqor o’pkaning shilliq qavatini ta’sirlab 
chekuvchida branxit kasalligini keltirib chiqaradi. Buning oqibatida o’pkaning turli 
yuqumli kasalliklarga chidamligi kamayadi. Olimlar ma’lumoticha sil kasalligiga 
duchor bo’lganlarning 90 foiz chekuvchilardir. Tamaki tarkibidagi kontsergen 
moddalar chekuvchilarda saraton (rak) kasalligini keltirib chiqaradi. Tamaki 
tarkibidagi nikotin kuchli zahar. Nikotinning 0,1 grammi odamni o’ldiradi. Bu doza 
20 dona papirosda saqlanadi. Agarda chekuvchi har kuni 20 dona papiros cheksa 30 
yil mobaynida 200 ming dona papiros chekadi, bu (160 kg) tamaki degani.
Bunday miqdordagi papiros tarkibida 800 g nikotin bo’ladi. Chekuvchi bir 
kunda odamni o’ldiradigan miqdordagi nikotinni yutadi. Lekin bu nikotin oz – oz 
miqdorda organizmga kiradi. Nikotin birinchi navbatda nerv sistemasini zaharlaydi. 
Uzoq muddat papiros chekkan odamlarning qo’llari qaltiraydi, nafas olishi 
qiyinlashadi, o’xtin – o’xtin yo’taladilar, ko’ngli ayniydi. Nikotin simpatik va 

---

34 
parasimpatik nerv sistemalariga ta’sir etadi. Bemorda dastlab yurak tez – tez 
qisqaradi, qon bosimi ortadi, pereferik qon tomirlarida spazma, yurakning toj 
tomirlarida kengayish hollari sodir bo’ladi. Qonda nikotin moddasini ko’payishi 
tufayli bemorda infarkt kasalligi kelib chiqadi. Tamaki tutini bornxlarni keskin 
toraytirib yuboradi, so’ng kengaytirib yuboradi. Chekish tufayli odamning xotirasi 
susayadi, odam ozib ketadi. Yosh o’smirlarni chekishi tufayli bola o’sish va 
rivojlanishdan orqada qoladi, urug’ hujayralarda o’zgarishlar sodir bo’ladi, jinsiy 
ojizlig kelib chiqadi.
Tamaki chekuvchilardan askarbin kislota, furosemid, geparin esterogenlarning 
ta’sir etish kuchi kamayib ketadi. Shuning uchun, chekuvchilarda qon bosimi, qandli 
diabed, yurak ishi miyasi, oshqozonning yazva kasalligi, nafas kasalliklarini 
davolashni qiyinlashtiradi. Nikotin buyrak usti bezi funksiyasiga juda salbiy ta’sir 
etadi. Bundan tashqari nikotin arterioskleroz kasalligini zo’rayib ketishiga sabab 
bo’ladi.
Surunkali chekish orqa miya funktsiyalariga salbiy ta’sir etadi. Bu jinsiy 
ojizlikka sabab bo’ladi.
Ayniqsa, yosh qizlarni papiroz chekishni barcha a’zolariga zararli ta’sir etadi. 
Chekuvchi qizlar rivojlanishdan orqada qoladi tez – tez kasallanadilar, xayz ko’rish 
buziladi. Surunkali chekish qiz bola xusnini buzadi, qiz bola erta balog’atga yetadi. 
Chekuvchi ayollar tez qariydilar, yuzlariga ajin tushadi yuz terisining rangi o’zgaradi. 
Chekuvchi ayollarning 30 foizda bazedov kasalligi taraqqiy etadi. Shuni aytish 
kerakki, chekmovchilar chekuvchilar yonida turishi tufayli chekuvchilardagi 
kasalliklar chekmovchilarda ham hosil bo’lishi mumkin chunki chekmovchilar passiv 
chekuvchilar hisoblanadilar. Ko’p tekshirishlardan ma’lum bo’lishicha qon ivishi 
jarayonini tezlashtrib yuboradi. Perferik tomirlarda arteriosklerozni kuchayishi 
natijasida oyoq qon tomirlarida endateriit kasalligini kelib chiqishiga sabab bo’ladi. 
Bemor oyoq bo’g’inlarida og’riq sezadi, keyinchalik yurolmay qoladi. 
Nikotin oshqozon shirasini ajralish va uning kislotaligini izdan chiqaradi 
chekish jarayonida oshqozon tomirlari torayadi, oshqozonning shilliq qavti 
yallig’lanadi. Chekuvchilarda sezish organlarining faoliyati izdan chiqadi. 
Chekuvchida asta sekin rang ajratish qobilyati pasaya boradi, u dastlab yashil so’ng 
qizil va sariq ranglarni ajrata olmay qoladi. Ko’pgina chekuvchilarda eshitish 
sezgirligi kamayadi. Chekish tufayli quloqda nog’ora parda qalinlashadi, eshitish 
suyakchalarining hajmi kichiklashadi.
Hozirgi vaqtda ko’pgina chekuvchilarning yoshi 20 – 30 da bo’lib yosh oila 
qurgan bo’ladilar. Shuning uchun, chekuvchi ota – onalar birinchi navbatda o’z 
bolasiga zarar yetkazadi. Chekuvchi onaning ko’krak sutida nikotin bo’lgani uchun u 
qo’lansa xidli, bir oz taxir mazali bo’ladi. Shuning uchun, ba’zi bola onasini emmay 
qo’yadi. Chekuvchi onaning bolasi ham passiv chekuvchi bo’lib qoladi. Angliyaning 
shimolida yashovchi 16 mingta bolalardan so’rovnoma o’tkazilganda ota – onasi 
chekadigan bolalarning 48 foizi tez yo’talishini aytganlar. 
O’smirlar kattalardan berkitib chekkanda papiros tutini bilan ko’proq zararli 
moddalar o’pkaga o’tar ekan. Papirosni tez chekkanda o’pkaga ikki marta nikotin 
o’tishi isbotlangan. Chekuvchi o’smirlar organizmi jismoniy va psixik rivojlanishdan 
orqada qoladi. Maktab bolalarining papiros, nos chekishi hech qanday odob, axloq 

---

35 
normalariga to’g’ri kelmaydi. Bola qancha yosh chekishga urinsa uning papiros, 
nosni chekishni shunchalik tashlash qiyin bo’ladi. Chekuvchi odamlarda ishchanlik 
qobilyati past bo’ladi. Chekuvchilar atrof muhitni musaffoligini buzadilar, havoni 
zaharlaydilar.