Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

Abdukarimova E.I. 
Jizzax davlat pedagogika universiteti katta o‘qituvchisi
O‘ZBEKISTONDA MUMTOZ MUSIQA SAN’ATIDA BASTAKORLIK 
IJODINING TUTGAN O‘RNI VA UNING TADRIJIY RIVOJLANISHI
Tayanch soʻzlar: mumtoz musiqa, bastakorlik, yozma manbaalar, namoyonda, uslub, hududiy 
uslublar, Buxoro-Samarqand, Farg‘ona-Toshkent, Xorazm, Surxondaryo-Qashqadaryo.
Ключевые слова: классическая музыка, композиция, письменные источники, шоу, стиль, 
территориальные стили, Бухара-Самарканд, Фергана-Ташкент, Хорезм, Сурхандарья-Кашкадарья.

---

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
160
Key words: classical music, composition, written sources, show, style, territorial styles, Bukhara-
Samarkand, Fergana-Tashkent, Khorezm, Surkhandarya-Kashkadarya.
Respublikamiz taʼlim tizimida umumta’lim maktablari eng asosiy shakllantiruvchi 
bosqich hisoblanadi. Maktabda oʻqitiladigan fanlar tarkibida musiqa darslari oʻquvchilariga 
musiqa madaniyatining umumiy asoslari, ya’ni tarixi, nazariyasi, janrlari, ijro uslublari 
to‘g‘risidagi bilim bilan tanishtirish orqali, ularning maʼnaviy-axloqiy, estetik madaniyatini 
shakllantirishni koʻzda tutadi.
Darslarda oʻquvchi-yoshlarga musiqa madaniyati bo‘yicha beriladigan bilimlar 
tarkibida o‘zbek mumtoz musiqa sanʼati, bastakorlik ijodiyoti uning atoqli namoyondalari 
hamda bastakorlik sanʼatida qaror topgan hududiy uslublar to‘grisida maʼlumotlar berishga 
alohida oʻrin ajratilgan.
Bastakorlik Oʻrta Osiyo xalqlarida juda qadim zamonlardan mavjud boʻlgan 
professional sozanda va xonandalarning musiqiy ijod sanʼatidir. Bu sanʼat bir xalqning 
oʻziga xos musiqiy anʼanalari asosida vujudga kelib uzoq madaniy tarixiy taraqqiyot 
jarayonida mustaqil musiqiy ijod sifatida shakllangan. Qariyb 2000 yillik koʻhna tarixga 
ega boʻlgan ushbu sohada Barbad, Abu Nasr Farobiy, Safiuddan Urmaviy, Hoji Abdulqodir 
Marogʻiy, Najmiddin Kavkabiy, Darvish ali Changiy kabi ulkan siymolar ijod qildi. Ular 
musiqa nazariyasi va bastakorlik sohasida juda katta boy meros qoldirdi. Biroq arab istilosi 
davrida musiqaga oid yozma manbaalar kuydirilib, yoqotib yuborilgan. Shuning uchun 
ular yaratgan musiqiy asarlar bizgacha yetib kelmagan, lekin keyingi mingyillik tarixga oid 
yozma manbalar bizgacha yetib kelgan. O‘rta asr musiqashunos olimlari musiqa nazariyasi 
va bastakorlik masalalari boʻyicha koʻproq Abu Nasr Farobiyning “Musiqaga oid katta 
kitob”, “Musiqa haqida soʻz”, Abu Ali Ibin Sinoning “Musiqa ilmi haqida risola”, “Kitobu 
ash shifo” asarlarida musiqa ilmi va bastakorlik sanʼatiga berilgan tarifni asos qilib oladilar. 
O‘zbek xalqining donishmand shoiri va olimi Alisher Navoiy o‘zining “Xazoyin 
ul-maoniy”, “Holati Pahlavon Muhammad”, “Majolis un-nafois”, “Mizon ul-avzon”, 
“Mahbub ul-qulub” kabi asarlarida oʻzidan oldin otgan buyuk musiqiy allomalarimizning 
musiqiy ilmiy, bastakorlik anʼanalarini davom ettirib boyitdi.
Musiqa ilmi XIII-XIV asrlarda yashab, ijod etgan olimlar-Sayfuddin Urmaviy, Hoji 
Abdulqodir Marog‘iy, Abdurahmon Jomiy, Najmiddin Kavkabiy va boshqalarning 
asarlarida yanada rivojlantirilgan edi.
O‘zbek bastakorlik sanʼatining mashhur nomoyondalari Hoji Abdulaziz Rasulov, 
To‘xtasin Jalilov, Yunus Rajabiy, Imomjon Ikromov, Komiljon Jabborov, Faxriddin Sodiqov, 
Saidjon Kalonov, Nabijon Hasanov, Komiljon Otaniyozov, Muhammadjon Mirzayev, 
G‘anijon Toshmatov, Orif Qosimov, Gʻulomjon Hojiqulov va boshqa ustoz bastakorlar 
o‘z ijodida, asosan, xalq musiqiy anʼanalariga suyandilar. Ularning har biri o‘z musiqiy 
ijod yoʻlini yaratdilar. Ular yaratgan va yaratayotgan asarlarining aniq uslubi, ladi, ohang 
aniqligiga intonatsiyasiga katta eʼtibor berishgan. Ular musiqani nihoyatda serohang va 
jiloli bo‘lishi uchun xilma-xil va murakkab usullarga murojaat qilishgan. Bundan tashqari, 
ularning asarlarida oʻziga xos ichki milliy ruh, falsafiy kayfiyat borki, ular asarga go‘zallik 
va umrboqiylik bag‘ishlaydi. Bunday ijodiy mahorat, albatta, o‘z-o‘zidan emas, ko‘p yillar 
davomida olib borilgan sermashaqqat mehnat, xalq musiqiy merosini chuqur, mukammal 
bilish evaziga paydo boʻlgan va shakllangan. Shuning uchun ham ustoz bastakorlarning 
kuy va ashulalari oʻzlarining mantiqan serjiloligi hamda falsafiy mishohadakorlik darajasi 
to‘liq, tugal mazmuni bilan mumtoz xalq musiqiy asarlari bilan bemalol bellasha oladi.
Bu borada ustoz bastakor Yunus Rajabiyning ijodi oʻziga xos koʻp qirralidir. U o‘zbek 
xalq musiqasi va oʻzbek mumtoz musiqasining asosi hisoblangan maqom sanʼati xususan 

---