Редактор: А. Тилегенов Редколлегия ағзалары

МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ
6
ёмон ва бошқалар); нарса-буюм номлари (ипак, шойи, эгар, узанги каби); айрим шахс 
отлари (элчи, мерган каби); ҳайвон номлари (ит, илон, кийик, от, товус ва бошқалар); 
олмошлар: мен, сен, биз, сиз, улар, ҳаммаси, бари каби; иборалар: кўзи ёрмоқ, бўйин 
товламоқ, тил теккизмоқ ва ҳ.к.; ёрдамчи сўзлар: учун; тўлиқсиз феъллар: эди ва 
бошқалар шулар жумласидандир. 
“Бошқармоқ, ниҳоясига етказмоқ” маъносида қўлланадиган битказмоқ лексемаси 
“Малика айёр”да бир ўринда қўлланган: Ғариб эдим, ҳожатимни битказган // Ёмон 
кунда золимлардан қутқазган (195). Бу лексема қадимги туркий тилда “тугамоқ”, 
“тамом бўлмоқ” маъносида қўлланадиган bit (ДТС, 132) феълига асосан бир бўғинли 
феълларга қўшилувчи -kar орттирма даража қўшимчасини қўшиш билан ҳосил 
қилинганлиги илмий адабиётларда қайд этилган. [1.272]
Ҳозирги ўзбек адабий тилидаги туркий қатламга мансуб ясамоқ феъли 
қўлланилиши жиҳатдан жуда фаол. Бу сўзнинг Навоий асарлари тилида бир неча 
маъноларда учраганлиги кузатилган (АНАТИЛ, IV, 596). Ушбу лексема шоирнинг 
тарихий асарлари матнида саккиз маънода ишлатилганлиги аниқланган [2.55], 
ЎТИЛ да эса етти маънода қўлланганлиги изоҳланган (5, 121). Биз ўрганган «Малика 
айёр» достонида ушбу лексема қуйидаги маъноларда қўлланганлиги аниқланди: 
1. Иш-фаолият, ўйин ва шу кабига оид нарса (буюм) тайёрламоқ, ишламоқ маъно-
сида: Шозаргар айтди: — Эй Авазжон, қозонни ос, тиллани эрит, сенга шер ясаб 
берайин (95); Шунда Шозаргар шер ясамоққа иш бошлади, Авазнинг кўнглини хуш-
лади (95); 2. Ҳосил қилмоқ (кўриниш, шакл ва шу каби ҳақида) маъносида: Шозар-
гар шерни шундай ясаб созлади, ичидан мурват билан очадиган қилиб боплаб ясади 
(95); ...бир яхши ажойиб шерни ясабди, айтган билан таърифга тўғри келмайди (97); 
3. “Тайёрламоқ, безатмоқ” маъносида: «Шерни шер суратли қилиб усталик билан 
ясабди. Бир миниб кўрайик», — деб минди (97); Ғамдан озод бўлинг, энди қаландар // 
Юринг, шер ясаган, устаи Заргар(98).
Нуфузли луғатларда туркий қатламга хос эл сўзининг ҳозирги ўзбек адабий 
тилида уч маънода қўлланилиши қайд этилган (ЎТИЛ, 5, 29). Ушбу сўзнинг Навоий 
асарларида “аскар, лашкар” маъносида қўлланилиши ҳам таъкидланган (АНА-
ТИЛ, III, 562). Биз ўрганган достон матнида эл сўзининг қуйидаги маъноларда 
қўлланилганлиги аниқланди: 1.“Бир жойнинг одамлари, аҳолиси, халқи; умуман, 
кўпчилик одам, халойиқ, ҳамма” маъноларида: Туркман элининг дов-жанжалини 
сўрайин, Гўрўғлидан келган бало бўлса кўрайин (11); Зангор элдан олдинг Орзигул 
ёрни // Заррин элдан олдинг Машриқо ёрни (14); 2. “Бир юртга, қабилага мансуб 
одамлар; миллат, халқ” маъносида: Чамбил элда Аваз ўғлон туради // Ҳарна қилса 
қисматдагин кўради (21); Бориб кўрай элда тенгу тўшимни // Журинг оға, Чамбил элга 
жўнайик (32); 3. “Юрт, диёр, мамлакат” маъносида: Ғиротни ўйнатиб элдан чиқибсан 
// Баҳодирлик дағдағасин қилибсан (36); Чамбил элда мен ҳам бекман, тўраман (38). 
Достон матнида эл лексемасининг синоними сифатида элат сўзи ҳам қўлланганлик 
ҳолати кузатилди ва юқоридаги маъноларни ифодалаши аниқланди: Унда обод эди 
ўсган элатим // Остимда бўлмади менинг Ғиротим (178); Ҳар қайсиларимиз ўз юрт-
ларимизга, ўз элатларимизга кетадиган йўлга келдик, отдан тушинглар, — деди (195) 
каби.
Туркий қатламга мансуб йўл лексемаси “одамлар, жониворлар ва бошқа нарсалар 
қатнови натижасида ер сатҳида из босилиб ҳосил бўлган узун, давомли қисм, қатнов 
қисми” маъносини ифодалаши ЎТИЛ (2, 276)да қайд этилган. Ушбу лексик бирлик 
қадимги туркий тилда “йўл”; “чора, усул”; “тириклик йўли” (ДТС, 270; Девон, 1, 197), 
шунингдек, эски ўзбек адабий тилида ҳам юқоридаги маънолардан ташқари, “мазҳаб, 

---