Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- ( F x ) Verilmiş yaşda qadınların doğduğu
- Məhsulun
- YENĐDƏN TƏŞKĐL ETMƏ
- YENĐLƏŞDĐRĐLƏN KREDĐT
- Texnoloji parametrlər
- YERALTI SU EHTĐYATLARI
- YERDƏYĐŞMƏ ƏMSALI
- YERĐNĐ DƏYĐŞMƏYƏN QĐYMƏT
|
Qadın- ların yaşı (x) Qadın- ların sayı (S x ) Doğu- şun yaş əmsal- ları (F x ) Verilmiş yaşda qadınların doğduğu uşaqların sayı (N x ) 15
S 15 F 15 S 15 x F 15 = N 15 16
S 16 F 16 S 16 x F 16 = N 16 17
S 17 F 17 S 17 x F 17 = N 17 - - - - 49 S 49 F 49 S 49 x F 49 = N 49 ∑ = 49 15
x N
Sonra alınan məbləğ doğulanlar arasında qızların, yaxud oğlanların payına (adətən, bu pay ( δ ) müvafiq olaraq 0,52 və 0,48 təşkil edir) və sonra 0 yaşda (0–4) olan uşaqların ölüm səviyyəsini ölçən göstəriciyə vurulur. L
– həmin cins üçün ölüm cədvəllərindən yaşayanların orta sayı, yaxud P
–
sağ qalma ehtimalıdır (həmin cədvəllərdən). Son nəticədə uşaqların gələcək sayının hesablanması düsturu aşağıdakı vurma hasili kimi olur: ∑ = ⋅ ⋅ = 49 15 , 0 0
j x L N N δ
700
Yaşlar üzrə yerdəyişmə və uşaqların sayının hesablanması paralel olaraq həyata keçirilir və perspektiv hesablama neçə il qabağa aparılırsa, o sayda da təkrar olunur. YAŞLILAR (demoqrafiya) – reproduktiv və ya əmək qabiliyyətli yaşda olan əhalidir. Yaşlıların yaş hüdudları şərtidir və qəbul olunmuş yaş təsnifatından asılı olaraq dəyişir, məsələn, 16–57 yaş qadınlar və 16–62 yaş kişilər üçün. Yaşlıların sayının
göstəricilərindən demoqrafik yük əmsalının hesablanması üçün istifadə olunur. “YATMIŞ VAHĐD” (fəaliyyətsiz) - faktiki olaraq dövr ərzində heç bir iqtisadi fəaliyyət həyata keçirməyən hüquqi vahiddir, baxmayaraq ki, hüquqi cəhətdən müəyyən zaman dövrü ərzində “canlı” hesab edilir.
məlumatların ötürülməsidir. Statistik məxfilik kontekstində məlumatların statistika sistemindən kənardan daxil olmağa icazə hüququna malik olan istifadəçilərə ötürülməsidir. YAYIM KABEL ŞƏBƏKƏSĐ – yer kürəsində audiovizual vasitələrə malik olan bir və ya daha çox yerlərlə, binalarla, evlər və ya onların ev təsərrüfatları ilə məşğul olan hissələri ilə və ya üçüncü tərəflə “nöqtədən nöqtəyə” əlaqələrini təmin edən, metal kabellərin, optik tellərin, dalğa tənzimləyicilərinin, radio şüaların və ya belə telekommunikasiya vasitələrinin kombinasiyasının köməyi ilə veriliş proqram siqnallarının və mümkün başqa oxşar siqnalların ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş tikili və avadanlıqlardan ibarətdir.
– məlumatlar blokunun ayrı- ayrı sahələrinin kodlaşdırılmasının yerləşdirilməsi və sırasıdır. YEDDĐLƏR QRUPU – sənayesi daha çox inkişaf etmiş aparıcı dövlətlərdir: ABŞ, Yaponiya, Böyük Britaniya, Fransa, Đtaliya, Almaniya və Kanada. Yeddilər qrupu 1976-cı ildə iqtisadi problemlərə həsr olunan birinci yüksək səviyyəli görüşdə rəsmiləşdirilmişdir. Həmin dövrdən etibarən, adları sadalanan dövlətlərin başçıları ildə bir dəfə görüşürdülər. Bu cür görüşlərin ilkin məqsədi bu dövlətlərin iqtisadi siyasətinin müzakirəsi və razılaşmalarla bağlı idi. Lakin zaman
keçdikcə müzakirə olunan məsələlərin dairəsi siyasi müstəviyə keçmişdir. Beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın artan nüfuzu və səmərəliliyi 80-ci illərdə maliyyə nazirlərinin görüşləri nəticəsində birgə fəaliyyətə gətirib çıxartdı (məs: mübadilə ediləcək valyutaların kursları sahəsində).
–
birinci dəfə investisiya proqramına daxil edilən tikintidir və yaxud da birinci dəfə maliyyələşmə açılan tikintidir. Yeni başlanan, keçici tikintiyə, əvvəllər təsdiq edilmiş və ya qoyulmuş qaydalara uyğun olaraq, yenidən təsdiq edilmiş layihə-smeta sənədləri əsasında hesabat dövründən sonra davam etdirilməsi nəzərdə tutulan
başa çatdırılmamış tikinti aid edilir. YENĐ KÖÇMÜŞ –yaşayış yerinə yeni köçmüş adamdır. Yeni köçmüşün ayrılması meyarları köçmüş yerdə yaşama müddətidir. Onların miqrasiya fəallığı çoxdan yaşayanlara nisbətən yüksəkdir. YENĐ MƏHSUL (ĐNNOVASĐYA) STA- TĐSTĐKASI – sənaye
məhsulunun yeniləşdirilməsi, onun yaradılması və elmi tədqiqat və
işləmələrinin səmərəliliyinin xarakteristikası kimi, istehsalda mənimsənilməsi proseslərini öyrənən elm
və innovasiya statistikasının bölməsidir. Yeni məhsul statistikası yeni növ maşın, avadanlıq, aparat, alət və avtomatlaşdırma vasitələrinin, yeni növ xammal və materialın yaradılması və mənimsənilməsi göstəricilərini öyrənir. Nümunələrə ölkədə birinci dəfə yaradılan və əvvəlcə buraxılanlardan fəaliyyət və funksional təyinat prinsipi üzrə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən yeni texnika daxil edilir. Yeni məhsulun nümunələrinin yaradılması prosesinə texniki məsələlərin və texniki sənədlərin işlənməsi, nümunəsinin hazırlanması, nəzərdə tutulmuş standartlara uyğun şəkildə təcrübədən keçirilməsi və qəbul edilməsi aid edilir. Əgər konstruktor və texniki
sənədləşmə hazırlanmışdırsa, məhsulun istehsalı üçün vacib olan texniki avadanlıqlar, alətlər, qurğular və s. texniki avadanlıqlar mənimsənilmişdirsə, onun işlənmiş texniki proses üzrə sistemli buraxılması təşkil edilmişdirsə və bununla yanaşı, buraxılan məhsulun texniki xarakteristikası verilənlərə uyğun
gəlirsə, yeni
məhsulun istehsalı mənimsənilmiş sayılır. Yeniləşdirmə səviyyəsinə görə, yaradılmış və mənimsənilmiş məhsul yeni, modernləşdirilmiş və şəkli dəyişdirilmiş məhsula bölünür. Yeni texniki- iqtisadi keyfiyyət xarakteristikasına malik olan, səviyyəsi müasir tələblərə cavab verən və ölkədə birinci dəfə yaradılan məhsul yeni sayılır. Yeni məhsul növlərinə eyni zamanda, yeni məhsulun əsas texniki parametrlərini müəyyən edən, sənayedə mənimsənilməmiş və
digər müəssisələrin kooperasiyası şəklində tədarük 701
edilən, ilk dəfə hazırlanan tamamlayıcı məhsullar da aid edilir. Yeni məhsul iri pioner (yeni) ya da yüksək effektli ixtiraya əsaslanmalıdır. Məhsulun
müasir
tələblərə uyğun
dəyişdirilməsi (təkmilləşdirməsi) nəzərdə tutulur. Məhsulun (texnika)
onun
görünüşünün dəyişdirilməsi, yeni xüsusiyyətin ortaya çıxmasını xarakterizə edən dəyişdirilmədir. Məsələn, eyni tipli texniki mexanizm (maşın) ailəsində əsas modeldən çox az fərqlənən yeni model. Đlk dəfə yaradılan nümunələrin yeni növ maşın, avadanlıq, aparat, alətlər, avtomatlaşdırma vasitəsi və mənimsənilmiş yeni növ maşınqayırma məhsulunun müasir tələblər səviyyəsinə cavab verən, həqiqi yeni texnikaya aid edilmə qanunauyğunluğunun sübutu, onlar haqqında olan patent xalisliyi, patentə layiq olma və lisenziyadır (patent). Đqtisadiyyatda ilk dəfə tətbiq edilən, istehsalın yeni tələbatını ödəyən, ya da ənənəvi xammal və materiallardan daha böyük
sosial-iqtisadi səmərəyə malik olan təbii və süni, eyni zamanda xüsusiyyəti süni şəkildə dəyişdirilmiş təbii xammal və materiallar yeni növ xammal və materiallar hesab edilir. Onların tətbiqi məhsulun texnoloji, keyfiyyət, texniki səviyyə və istismar xüsusiyyətlərini yüksəldir, texniki proseslərin tezləşdirilməsinə imkan yaradır, istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırmasını yüksəldir. Nümunəsi yaradılmış və mənimsənilmiş yeni növ sənaye məhsulu ilə əlaqəli, onların texniki normativlərə uyğunluğu, istehlakçıların və ətraf mühitin sağlamlığının, həyatın təhlükəsizliyinin zəmanəti sertifikasiyası hesab edilir. Texnikanın obyektinin texniki-iqtisadi səviyyəsi obyektin təkmilləşdirilmiş texniki göstəricisinin kəmiyyətinin (məhsuldarlıq, möhkəmlik, qənaət, etibarlılıq və s.) baza nümunəsinin müvafiq göstərici ilə müqayisəsinə əsaslanan nisbi keyfiyyət xarakteristikası ilə müəyyən edilir. Baza modeli təyinat, hazırlanma şərtləri, istismar, ya da istehlak üzrə oxşar obyekt qruplarından seçilir. Məhsulun yeniləşmə əmsalı yeniləşdirilmiş maşın, avadanlıq, aparat, alətlər və avtomatlaşdırma vasitələrinin yeni növlərinin dəyərinin hesabat dövrünün sonuna istehsal avadanlıqlarının ümumi dəyərinə nisbəti kimi hesablanır və əsas fondların aktiv
hissəsinin texniki
yeniləşdirməsini xarakterizə edir. YENĐ TĐKĐNTĐ – yeni yaradılan müəssisələrin, binaların və qurğuların əsas, yardımçı və xidmət təyinatlı obyektlər kompleksinin, həmçinin yeni istehsal güclərinin yaradılması məqsədilə yeni meydançalarda həyata keçirilən, istifadəyə verildikdən sonra sərbəst balansda olacaq filialların, ayrı-ayrı istehsal tikinti
və obyektlərinin tikintisidir. YENĐ YARADILMIŞ MÜƏSSĐSƏLƏRĐN SAYI - göstəricisinin hesablanmasında həqiqətən yeni yaranmış müəssisələr və səhvən yeni yaradılmış (əvvəllər mövcud olan müəssisənin fəaliyyətini bərpa etməsi)
müəssisələr fərqləndirilir. YENĐDƏN QĐYMƏTLƏNDĐRMƏ HESA- BI
– MHS-nin yığım (kapital yığımı) hesablarından biridir ki, burada qiymətlərin dəyişməsi nəticəsində
aktiv
və passivlərin qiymətlərindəki dəyişikliklər əks olunur. Yenidən qiymətləndirmə hesabı, inflyasiyanın aktivlərin xalis dəyərinə necə təsir göstərdiyini, hansı sektorların kapital dəyərinin artmasından qazandığını, hansılarının isə
qiymətlərin dəyişməsi zamanı kapital dəyərinin azalmasından zərər çəkmələrini göstərir.
Yenidən qiymətləndirmə hesabına, həmçinin nəticəsi xarici maliyyə aktivləri üzrə holdinq gəlirləri və ya itkiləri olan, valyuta kurslarının dəyişməsi nəticəsində aktivlərin qiymətlərinin dəyişməsi də daxildir. Kapitalın yenidən qiymətləndirilməsi, öhdəliklərin yenidən qiymətləndirilməsi çıxılmaqla, aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsinə bərabərdir. Yenidən
qiymətləndirmə hesabında balanslaşdırıcı kimi, “Nominal holdinq gəlirləri (itkiləri) nəticəsində şəxsi kapitaldakı dəyişikliklər” maddəsindən istifadə olunur. YENĐDƏN MALĐYYƏLƏŞDĐRMƏ DƏ- RƏCƏSĐ – köhnə kredit borclarının yeni kreditlərlə əvəz edilməsi yolu ilə ödənməsi üçün bankın müştəriləri tərəfindən həyata keçirilən ödəmənin miqdarıdır. Yenidən
maliyyələşdirmənin üç əsas üsulu tətbiq edilir: vaxtı bitən istiqraz vərəqəsi və digər qiymətli kağızların müştərinin razılığı ilə yeni buraxılmış istiqraz vərəqəsi, veksel və digər qiymətli kağızlarla əvəz edilməsi; qısamüddətli istiqraz kağızlarının uzunmüddətlilərlə əvəz edilməsi; uzunmüddətli borc
istiqraz vərəqələrinin qısamüddətli təəhhüdlərin ödənilməsi üçün nağd pula satılması. YENĐDƏN SATILMAQ VƏ SUB- PODRATÇILARA VERĐLMƏK ÜÇÜN ALINMIŞ ƏMTƏƏ EHTĐYATLARININ DƏYĐŞMƏSĐ – yenidən
satılmaq və
702
subpodratçılara verilmək məqsədilə vahidin
həyata keçirdiyi alışın, əlavə dəyər vergisiz satınalma qiymətləri üzrə
ehtiyatlarının dəyişməsidir. Ehtiyatların qalığının müsbət və mənfi dəyişməsi məhsulun dəyərinin hesablanmasına imkan verir. Yenidən satılmaq üçün alınmış və xidmət sahəsinin müəssisələrinin anbarında saxlanan məhsul, özündə
əmtəələri
(sənaye avadanlıqlarını, obyektlərin açar altında təhvil verilməsi sazişi üzrə baxıldığı hallarda və ya istehsal obyektlərinin yenidən qurulması hallarında), həmçinin xidmətləri (reklam məkanını və vaxtını, nəqliyyat, mənzil və s. xidmətlərin göstərilməsini) əks etdirə bilər.
- əsasən, müəssisələr qrupu daxilində həyata keçirilən, bütöv tədbirlər kompleksindən ibarət olan hadisədir. Bu tədbirlər qrup daxilində müəssisələr arasında aktivlərin və fəaliyyət növlərinin bölüşdürülməsindən ibarətdir.
1)
əvvəlcədən müəyyən edilmiş limit və ödəniş vaxtı çərçivəsində müştəriyə veriləcək müəyyən məbləğdə kreditdir. O, kredit müqaviləsinin tərəfləri arasında əlavə danışıqlar aparılmadan avtomatik olaraq bərpa edilir. Yeniləşdirilən kredit, kredit
xəttinə müvafiq
olaraq rəsmiləşdirilir; 2) ssuda kapitalları bazarında yeniləşdirilən kredit müəyyən olunmuş limit daxilində avtomatik olaraq verilir və bərpa edilir. YENĐLĐK DƏRƏCƏSĐ ÜZRƏ ĐNNOVA- SĐYALARIN TƏSNĐFATI - əhəmiyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədilə innovasiyaların məcmusunun yenilik səviyyəsinə görə eynicinsli qruplara bölüşdürülməsidir. Đnnovasiyanın yeniliyi anlayışı - ya
bütünlükdə tam
yeniləşdirildiyi halda məhsul və texnoloji proseslərə, ya da mövcud məhsul və texnoloji prosesin funksiya və xarakteristikasını dəyişdirən bəzi elementlərə aid edilə bilər. Bu mövqedən innovasiyalar prinsipial olaraq yeni məhsullara aid olan radikal innovasiyaya və əhəmiyyətli dərəcədə mövcud məhsulların təkmilləşməsinə, həmçinin yeni və ya əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilmiş istehsal metodlarının tətbiqinə aid olan inkremental innovasiyaya ayrılır. Yenilik dərəcəsi üzrə innovasiyalarin təsnifatı, həmçinin texnoloji parametrlərin dəsti üzrə və bazar mövqelərinə görə də həyata keçirilir. Texnoloji parametrlər nöqteyi-nəzərindən innovasiyalar aşağıdakı əlamətlərə görə
bölüşdürülür: a) məhsul innovasiyası – yeni materialların tətbiqi; yeni yarımfabrikat və komplektləşdiricilərin tətbiqi; prinsipial olaraq yeni funksiyaların (prinsipial yeni məhsulların) əldə edilməsi; b) proses innovasiyaları – yeni istehsal texnologiyasıdır; avtomatlaşdırmanın daha yüksək səviyyəsidir; istehsalın təşkilinin yeni metodlarıdır (yeni texnologiyalara uyğun olaraq). Bazar üçün yeniliklərin növləri üzrə innovasiyanın tərkibində aşağıdakılar ayrılır: dünyada sahələr üçün yeniliklər; ölkədə sahələr üçün yeniliklər; mövcud müəssisə (müəssisələr qrupu) üçün yeniliklər.
– onlara malik olmaq və ya istifadə etmək, onlardan istifadəyə görə bazar qiymətini və iqtisadi nəzarəti müəyyənləşdirməyin mümkünlüyü ilə su laylarını və digər yeraltı suları özündə birləşdirir.
– ölüm cədvəlinin göstəricisi, vaxt dövrünün əvvəlinə müəyyən yaş intervalında yaşayanların məcmusundan vaxt dövrünün sonuna sağ qalan şəxslərin payına bərabərdir. Adətən, P
ilə işarə olunur. Birillik yaş intervalları və 1 il dövrü üçün yerdəyişmə əmsalı (x+1) yaşda yaşayanların cədvəl sayının x yaş üçün analoji göstəriciyə nisbəti kimi müəyyən olunur: yəni P x =L x+1 :L x , burada L x – x yaşda yaşayanların cədvəl sayıdır. 5-illik yaş intervalları və 5 il dövrü üçün analoji olaraq bərabərdir: 4 3
1 9 8 7 6 5 5 , + + + + + + + + + + + + + + + + + + = x x x x x x x x x x x x L L L L L L L L L L P . Yerdəyişmə əmsalını yaşamaq ehtimalından (p x ) ayırmaq lazımdır. Bu, dəqiq yaşayanların sayının nisbətinə bərabərdir, yəni p x =l x+1 :l x . əhalinin sayının perspektiv hesablamalarında yerdəyişmə əmsalının verilmiş yaş-cins qrupunda yaşayanların əvvəlki başlanğıc sayından onların dövrün sonunadək sağ qalanların sayına keçmək üçün böyük praktiki əhəmiyyəti var.
qiymətləndirmə sistematik səhvlərdən azad edilmişdirsə, riyazi gözləməsi qiymətləndirilən kəmiyyətlə üst-üstə düşən nöqtəli qiymətdir. Ədədi orta – bərabər bölünmüş X i təsadüfi kəmiyyətinin (qeyri-bərabər də ola bilər) riyazi gözləməsi üçün dəyişməyən statistik qiymətləndirmədir. Eyni zamanda, S 2 seçmə
dispersiyası G 2 dəyişən dispersiyasının statistik qiymətləndirilməsidir. Dəyişilməyən qiymət şəklində G 2 dispersiyası üçün islah edilmiş seçmə dispersiyası götürülür: 2 2 1 €
n n S − =
|
