Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- GECĐKMƏ ((LAQ - ingiliscə gecikmədir), MÜVƏQQƏTĐ LAQ, GECĐKMƏ LAQI)
- GEOLOJĐ KƏŞFĐYYAT ĐŞLƏRĐ
- GERĐYƏ ĐDXAL
- GERĐYƏ ĐXRAC ETMƏ
- Dövlət gəlirini
- GƏLĐRLƏR ƏMSALI
- GƏLĐRLƏRƏ VERGĐLƏR
- GƏLĐRLƏRƏ, SƏRVƏTƏ VƏ SAĐRƏ CARĐ VERGĐLƏR
- Gəlirlərin yaranma hesabında
- Đlkin gəlirlərin bölüşdürülməsi hesabında
|
FYUÇER - əmtəə və fond birjalarında həyata keçirilən təcili sazişlərdir. Sazişlərin bağlandığı anda xammalın, qızılın, valyutanın, maliyyə və kredit alətlərinin qeydə alınmış qiymətlərlə alış- verişidir. Əməliyyatlar müəyyən vaxt intervalında həyata
keçirilir. Maliyyə
bazarlarının beynəlmiləlləşdirilməsi ilə əlaqədar, keçən əsrin 80-ci illərində fyuçer bazarlarının beynəlmiləlləşdirilməsi və sürətləndirilməsinə başlanmışdır. Bir sıra birjalar birgə ticarət sisteminin tətbiqi haqqında müqavilə bağlamışlar (Çikaqo-Sinqapur, Amsterdam-Monreal və digər).
– fyuçer müqavilələrinin bağlanması səbəbi üzrə iqtisadi münasibətlərdir. Fyuçer bazarı – yalnız birja bazarıdır. Dəyərlər riskinin real bazara (nağd, fiziki) münasibətində sığorta funksiyasını yerinə yetirir.
– gələcəkdə saziş bağlanarkən tərəflərin müəyyən etdikləri qiymətlərdə, birja aktivinin alış-verişi haqqında vaxtın verilən anına standart birja müqaviləsidir.
228
-G- Gecikmə ..................................................... 228 Gender ........................................................ 229 Gender qaydaları faktoru ........................... 229 Generativ ölüm ........................................... 229 Geologiya və yeraltı kəşfiyyat, geodeziya və hidrometeoroloji sahələrdə xidmətlərin göstərilməsi ................................................ 229 Geoloji kəşfiyyat işləri ............................... 229 Geoloji-kəşfiyyat işləri statistikası ............. 229 Geonomenklatura ....................................... 230 Geriyə idxal ................................................ 230 Geriyə ixrac etmə ....................................... 230 Getmə vərəqəsinə qoşulan statistik uçot talonu .......................................................... 230 Gələn .......................................................... 230 Gəlir və istehlakın təbəqələşməsinin desil əmsalları ..................................................... 230 Gəlirin kəsiri .............................................. 230 Gəlirlər ....................................................... 230 Gəlirlər (gəlirlər və xərclər hesabında) ...... 231 Gəlirlər əmsalı ............................................ 231 Gəlirlərə vergilər ........................................ 231 Gəlirlərə, sərvətə və sairə cari vergilər ...... 231 Gəlirlərin ilkin bölüşdürülməsi hesabı ....... 231 Gəlirlərin indeksləşdirilməsi ...................... 231 Gəlirlərin natura şəklində təkrar bölüşdürülməsi hesabı ................................ 232 Gəlirlərin təkrar bölüşdürülməsi hesabı ..... 232 Gəlirlərin təmərküzləşmə indeksi .............. 232 Gəlmə vərəqəsinə qoşulan statistik uçot talonu .......................................................... 232 Gəmi ........................................................... 232 Gəmi bortu boyunca franko ....................... 232 Gəmidən göndəriş ...................................... 232 Gəmilərin fraxti .......................................... 233 Gəminin yan aldığı körpüdən göndəriş ...... 233 Gəminin yükdaşima qabiliyyətindən istifadə əmsalı ......................................................... 233 Gənc əhali .................................................. 233 Giriş baza məlumatları ............................... 233 Giriş nöqtəsi ............................................... 233 Giriş-çixiş qurğusu ..................................... 233 Girov .......................................................... 233 Girovla borc ............................................... 234 “Gizli (kölgə) iqtisadiyyat” ........................ 234 Gizli cinayətkarlıq ...................................... 234 Gömrük anbarı ........................................... 234 Gömrük bəyanetməsi ................................. 234 Gömrük bildirişi ......................................... 235 Gömrük birliyi ........................................... 235 Gömrük brokeri ......................................... 235 Gömrük ekspertizası .................................. 235 Gömrük ərazisi ........................................... 235 Gömrük nəzarəti ........................................ 235 Gömrük rejimi ........................................... 235 Gömrük rəsmiləşdirməsi ............................ 236 Gömrük sərhədi ......................................... 236 Gömrük statistikası .................................... 236 Gömrük statistikası üzrə konfidensial məlumat ..................................................... 236 Gömrük statistikası üzrə nəşrlər ................ 237 Gömrük tarifi ............................................. 237 Gömrük tranziti .......................................... 237 Gömrük yük bəyannaməsi ......................... 237 Gömrükxana ərazisindən kənarda malların emalı .......................................................... 237 Gömrüyün təyinatı ..................................... 238 Göndərilmiş (yüklənmiş) məhsulların həcmi .......................................................... 238 Göndərmə (malın) ölkəsi ........................... 238 Göndərmə (malların) ................................. 238 Göndərmə ayı ............................................. 238 Göndərmə kateqoriyası .............................. 238 Göstərici (işarə) ......................................... 238 Göstəricilər ................................................ 238 Gözləmə müddəti ....................................... 238 Gözlənilməyən nəticələr ............................ 238 Güclərin (istehsal obyektlərinin) istifadəyə verilməsi .................................................... 238 Gücün və enerjinin ölçü vahidi .................. 239 Gündəlik gəlirləri alıcılıq qabiliyyəti paritetinə (AQP) görə çevrilmiş 1 dollardan az olan əhalinin xüsusi çəkisi .................... 239 Gündəlik müşahidə metodu ....................... 239 Gündəlik tələbat malları mağazası ............. 240 Gündüz stasionarları .................................. 240 Güzəştli kredit ............................................ 240 229
GECĐKMƏ ((LAQ - ingiliscə gecikmədir), MÜVƏQQƏTĐ LAQ, GECĐKMƏ LAQI) – arqument dəyişməsinin nəticə göstəricisinin dəyişməsinə səbəb olan vaxtdır. Gecikmə zamanı, dəyişən X-in dəyişən Y-ə təsiri dərhal baş vermir, hər hansı vaxta gecikmə ilə baş verir. Məsələn, iqtisadiyyatda hər hansı məsələnin baş verdiyi vaxtdan etibarən qərarın qəbul edilməsi anınadək vaxt laq hesab edilir. GENDER
– fərdlərin sosial
cinsləridir, cəmiyyətin mədəni və sosial inkişafı ilə verilmiş şəxsiyyət və rolların xüsusiyyətlərinin dəstidir ki, bununla da kişilərin və qadınların əxlaqı, onlar arasında münasibətlər və kişilərə və qadınlara, oğlanlara və qızlara
münasibətlər müəyyənləşdirilir. Son nəticədə bunlar həyat fəaliyyətinin bütün sferalarında cinslər arasında hakimiyyətin və resursların bölüşdürülməsi göstəricisi hesab edilir.
Resursların bölüşdürülməsinin gender təhlili vaxt, gəlir, əmlak, ictimai nemətlərin, torpağın, istehsal resurslarının, siyasi qərarların əldə olunması kimi resurslara əsaslanır. Gender qeyri-bərabərliyi çox çətin keçilən problemlərdən biridir. Gender qeyri-
bərabərliyinin səbəbləri və səviyyəsi üç əsas faktorla izah edilir: 1) Cəmiyyətin inkişaf faktoru ilə (sosial-iqtisadi, demoqrafik, texnoloji); 2) Gender qaydaları faktoru ilə (ayrı-seçkilik faktoru); 3) Əxlaq (davranış) faktoru ilə. Göstərilənlər arasında ən güclü faktor ayrı- seçkilik faktoru (və ya gender qaydaları faktoru) hesab edilir. Gender qaydaları – bu, siyasi institutların və siyasi mədəniyyətlərin, gender məsələlərinə cəmiyyətin münasibətinin sosial normalar sistemidir. Əksər cəmiyyətlərdə gender qaydası patriarxat hesab edilir ki, burada da kişi hakimiyyəti güclü olur.
hüquq bərabərliyinin pozulması faktoru ilə gender yüksək ölüm faizi mövcud cəmiyyətdə müəyyən edilmiş
gender qaydalarının patriarxatlığın səviyyəsi ilə tapılır. Gender yüksək ölüm faizi kişi və qadınların müxtəlif yaş qruplarında müxtəlif formada üzə çıxır. Körpə, uşaq və yeniyetmə yaşlarında hüquq
bərabərliyinin pozulması praktikası qızlar üçün daha geniş yayılmışdır. Bu, qızlarda immunizasiyanın aşağı olması, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə qızlar üçün pis qulluğun və
qidanın yayılması və oğlan
uşağının doğulmasına üstünlüyün verilməsi ilə bağlıdır. GENERATĐV ÖLÜM
– uşaq doğma
funksiyasının həyata
keçirilməsi ilə
bağlı qadınların ölümüdür. Səbəbləri – abortun, hamiləliyin, doğuşun və doğuşdan sonrakı dövrün fəsadları (qanaxma, toksikozlar, sepsis, doğum zədəsi və s.), həmçinin hamiləliklə və doğuşla bağlı olmayan, lakin onların gedişini ağırlaşdıran xəstəliklər. Generativ ölümün intensivlik göstəricisi (əmsalı) 100 min diri doğulmuş uşaqlara hesablanır. GEOLOGĐYA VƏ YERALTI KƏŞFĐY- YAT, GEODEZĐYA VƏ HĐDROMETEO- ROLOJĐ SAHƏLƏRDƏ XĐDMƏTLƏRĐN GÖSTƏRĐLMƏSĐ (BURAXILIŞI) – yeraltı geoloji kəşfiyyat, yer səthinin çəkilişi və yer qabığının dərindən öyrənilməsi ilə; neft, qaz və digər faydalı qazıntıların və yeraltı suların axtarışı və kəşfiyyatı ilə; hidrometeoroloji xidmət tərəfindən göstərilən xidmətlə; qızılaxtaran və faydalı qazıntıların kəşfiyyatı və hasilatı üzrə digər ayrı-ayrı şəxslərin fəaliyyəti ilə bağlı olan işlərin dəyəridir.
– yer altında
olan faydalı
qazıntı ehtiyatlarının vəziyyətinin öyrənilməsi üzrə həyata keçirilən tədbirlər kompleksidir. Geoloji
kəşfiyyat prosesləri və qiymət xarakteristikaları da daxil olmaqla, geoloji kəşfiyyat işləri onun cari vəziyyəti üzrə fəaliyyətini xarakterizə edir və bu işlərlə məşğul olan təşkilatların material, əmək və maliyyə ehtiyatlarını nəzərə alır. Statistikada geoloji
kəşfiyyat işləri
ixtisaslaşdırılmış göstəricilər sistemi üzrə
öyrənilir (“Geoloji kəşfiyyat işləri statistikası”na bax). GEOLOJĐ-KƏŞFĐYYAT ĐŞLƏRĐ STA- TĐSTĐKASI – faydalı qazıntıların ölçüsünü, keyfiyyətini və yerləşməsini; geoloji-kəşfiyyat işləri nəticəsində faydalı qazıntı ehtiyatının artması üzrə planların yerinə yetirilməsinin gedişini; geoloji-kəşfiyyat müəssisələrinin xərclərinin miqdarı və xarakterini; onların fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş iqtisadi səmərəliliyi əks etdirən mineral ehtiyatların vəziyyəti və istifadəsinin statistika bölməsidir. Geoloji-kəşfiyyat işləri statistikasına daxildir: faydalı qazıntılar ehtiyatı; dəyər və natura ifadəsində yerinə yetirilmiş işlərin həcmi; geoloji- kəşfiyyat təşkilatının texniki-iqtisadi göstəriciləri. Statistika təcrübəsində geoloji-kəşfiyyat işi üzrə aşağıdakı təsnifatlardan istifadə edilir: 1) məqsədli təyinat üzrə - ehtiyatların artması, digər geoloji məsələlər; 2) maliyyələşmə mənbələri üzrə -
230
dövlət büdcəsinin əməliyyat vəsaitləri, kapital qoyuluşu, mədənçıxarma müəssisələrinin əsas (istismar) fəaliyyəti, digər mənbələr; 3) istiqamətlər üzrə – işin mərhələsi (regional geoloji plana (şəklini çəkmə) alma və geofiziki işlər, faydalı qazıntı yataqlarının axtarılması, ilkin və hərtərəfli kəşfiyyat, ayrılmış dağ sərhədləri daxilində istismar edilən yatağın kəşfiyyatı, istismar kəşfiyyatı); 4) iş və xərc strukturunda; 5) işin istehsal üsulları üzrə – təsərrüfat, ya da podrat üsulları.
– AĐ
(Avropa Đttifaqı) ölkələrinin xarici
ticarət statistikası üçün və AĐ-yə üzv ölkələr arasında ticarət üçün nomenklaturadır.
– 1) ölkənin xaricdə emala məruz qalmamış əmtəələrinin alınması və gətirilməsidir; 2) əvvəllər müvəqqəti olaraq ixrac edilmiş əmtəələrin geriyə idxalıdır.
ölkədən gətirilmiş malın heç bir emala məruz qalmadan yenidən həmin ölkəyə ixrac edilməsi, yəni ölkədən kənara göndərilməsidir; 2) əvvəllər müvəqqəti olaraq idxal olunmuş əmtəələrin geriyə ixracıdır. GETMƏ VƏRƏQƏSĐNƏ QOŞULAN STATĐSTĐK UÇOT TALONU
– miqrasiyanın cari uçotunun ilkin sənədlərindən biridir. Gəlmə vərəqəsinə qoşulan statistik uçot talonuna analoji qaydada tərtib edilir və istifadə olunur.
Onda miqrasiya edənlərin analoji
xarakteristikaları var; bu talonda hara və nə vaxt getdiyi, tərk edilən ərazidə neçənci ildən yaşadığı haqda məlumatlar da olur.
beynəlxalq) turistlərə və birgünlük gələnlərə aid edilir. “Gələn” ifadəsi aşağıdakı kimi izah olunur: 12 ardıcıl aydan az müddətdə olmaq şərti ilə, yaşadığı yerdən fərqli yerə səyahət edən və əsas məqsədi getdiyi yerdə hər hansı bir ödənişli fəaliyyətlə məşğul olmayan istənilən şəxsdir”. Gələnləri digər səfər edənlərdən fərqləndirmək üçün aşağıdakı üç əsas meyar kifayət edir: - səfərin öz yaşadığı yerdən fərqli olması; - səfərin müddətinin 12 ardıcıl aydan az olması; - səfərdə əsas məqsədin, getdiyi yerdə hər hansı bir növ gəlir (qazanc) əldə etmək olmaması. GƏLĐR VƏ ĐSTEHLAKIN TƏBƏQƏLƏŞ- MƏSĐNĐN DESĐL ƏMSALLARI – məcmunun ondan bir hissəsi əhalinin pul gəlirlərinin və xərclərinin adambaşına səviyyəsi üzrə bölünməsi sırasının müxtəlif sonluğunda yerləşən, müvafiq göstəricilərin aşağı və yuxarı səviyyələrinin nisbəti kimi hesablanır. GƏLĐRĐN KƏSĐRĐ – yaşayış minimumunun səviyyəsinədək gəlirlərin yüksəldilməsi üçün zəruri olan vəsaitin məbləğidir; əhalinin sayı və orta
adambaşına düşən
gəlirləri yaşayış
minimumundan aşağı olan əhalinin gəlirlərinin miqdarı
haqqında məlumatlar əsasında müəyyənləşdirilir. Yoxsul ailələrin sayına aid edilənlərin gəlirlərinin kəsiri özündə hər bir yoxsul
ailənin gəlirlərinin yoxsulluğun səviyyəsinin müəyyən həddinə
qədər yüksəldilməsi üçün zəruri olan vəsaitin məbləğini əks etdirir.
və
qeyri-rezidentlər arasındakı əməliyyatların iki növünü əhatə edir: 1) qeyri- rezident işçilərin əməyinin ödənilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlar; 2) xarici aktivlər və ya öhdəliklər üzrə investisiya gəlirlərinin alınması və ya ödənilməsi ilə əlaqədar olan əməliyyatlar. Đkinci növ əməliyyatlara gəlirlərin birbaşa, portfel və digər investisiyalarla daxil olması və ödənilməsi, həmçinin ehtiyat aktivləri üzrə vəsaitlərin daxil olması aid edilir. Gəlir
anlayışı aşağıdakılara tətbiq edilir:
bütövlükdə dövlətə (milli gəlir), müəssisəyə, firmaya (ümumi gəlir, müəssisənin xalis gəliri), ayrı-ayrı şəxslərə (əhalinin gəlirləri, şəxsi gəlir). Müəssisənin ümumi gəlirinə hasilat, malların, xidmətin və görülmüş işlərin satışından daxil olan pullar, əmlak qiymətlilərinin satışından daxil olan pullar, pulların kreditə verilməsindən alınan faizlər və digər maddi daxilolmalar aid edilir. Dövlət gəlirini əsasən dövlət xəzinəsinə daxil olan vergilər, ödəmələr, ayırmalar, renta, rüsumlar təşkil edir. Vətəndaşların gəliri əmək haqqı, pensiya, təqaüd, divident, ev təsərrüfatı məhsullarının satışı hesabına formalaşır. Tez-tez xalis gəlir ifadəsi işlənir. Bu, ümumi gəlirlə material rüsumları məsrəfləri arasındakı fərqdir. (II) - gəlirlərə aşağıdakı maddələr daxil edilir: 1. Xalis dövriyyə; 2. Hazır məhsul və başa çatmamış istehsal; 3. Müəssisənin öz ehtiyatları üçün yerinə yetirdiyi iş; 4. Đstehsaldan digər gəlirlər; 5. Müəssisələrin birləşməsindən daxil olan hissəsini ayırmaqla, kapitalda iştirakdan gəlirlər; 6. Müəssisələrin birləşməsindən daxil olan hissəsini ayırmaqla, əsas fondların bir hissəsini 231
təşkil edən digər investisiya və ssudalardan olan gəlirlər; 7. Müəssisələrin birləşməsindən daxil olan hissəsini ayırmaqla, digər alınmalı olan faiz və buna oxşar gəlirlər; 8. Vergiləri çıxmaqla, tipik fəaliyyətdən olan mənfəət və ya zərərlər; 9. Gözlənilməyən gəlirlər; 10. Maliyyə ili ərzindəki mənfəət və ya zərərlər.
– alınmış və ya alınacaq məbləğ və ya dəyərlərdir. Onun tərkibinə daxildir: - şirkətin göndərdiyi əmtəələrə və ya yerinə yetirdiyi iş və xidmətlərə görə, həmçinin şirkət (müəssisə) tərəfindən göstərilən imkanlara görə kompensasiyalar şəklində məbləğ və ya dəyərlər; - üçüncü şəxs tərəfindən mövcud olan hüquqi öhdəliklərə görə məbləğ və ya dəyərlər; - yaxud istisna hallarda birinci iki hallara aid olmayan digər səbəblərdən məbləğ və ya dəyərlər. Đlin nəticələrini müəyyənləşdirərkən həmçinin gəlirlərə daxil edilir: - il ərzində ehtiyatlara aid edilən məhsulların həcmi; - əsas kapital şəklində saxlanılan məhsullar; - amortizasiya ayırmalarından və
digər mənbələrdən alınmış məbləğlər; - aktivlərin satışından alınmış məbləğlər - aktivlərin hərəkəti ilə bağlı gəlir və xərclər.
sərhədlərində – gəlirlərin (istehlak) - əlamətlərin orta qiymətinin nisbətidir. Gəlirlərin (istehlakın) səviyyəsi arasında nisbət kimi sosial təbəqələşmə dərəcəsinin qiymətləndirilməsində istifadə olunur: 10% əhalinin ən yüksək gəlirli təbəqəsi və 10% əhalinin ən aşağı gəlirli təbəqəsi.
– MHS-nin gəlir, mənfəət və qiymətlərin dəyişməsi nəticəsində kapitalın dəyərinin artmasına görə vergiləri birləşdirən kateqoriyadır. Ona ayrı-ayrı şəxslər, ev təsərrüfatları və ya şirkətlər cəlb edilirlər. Azərbaycan Respublikasında gəlir vergisi ölkə vətəndaşlarından, xarici ölkə vətəndaşlarından, habelə vətəndaşlığı olmayan şəxslərdən tutulur.
CARĐ VERGĐLƏR - əsas etibarilə ev təsərrüfatları və korporasiyaların gəlirlərindən yığılmış vergilərdən ibarətdir. Onlar özlərində gəlirlərdən olan ödəmələri əks etdirir və gəlirlərin təkrar bölüşdürülməsi hesabında ev təsərrüfatları və korporasiyalar sektoru üçün istifadədə qeyd olunur. Bu vergilər həmçinin qeyri-rezidentlər, dövlət
vahidləri və
ya qeyri-kommersiya təşkilatları tərəfindən də ödənilə bilər.
– istehsal prosesində iştirakları nəticəsində iqtisadiyyatın bölmələri və
institusional vahidlərin əldə etdikləri gəlirlərin müəyyən edilməsi üçün tərtib olunan, MHS-nin hesabıdır.
Đlkin gəlirlər istehsalda yaranan əlavə dəyərdən, həmçinin rezidentlərin “Qalan dünya” ilə münasibətlərinin nəticəsindən formalaşdırılır. Gəlirlərin ilkin
bölüşdürülməsi hesabı
iki hesabdan ibarətdir: gəlirlərin yaranması hesabından və ilkin gəlirlərin bölüşdürülməsi hesabından.
ehtiyatlarda ümumi əlavə dəyər, istifadədə isə - rezident və qeyri-rezidentlərin ilkin gəlirləri göstərilir. Đlkin gəlirlərin bölüşdürülməsi hesabında ehtiyatlarda rezidentlərin ilkin gəlirləri, muzdlu işçilərin əmək haqları, istehsala və idxala vergilər, mənfəət və qarışıq gəlirlər: mülkiyyətdən gəlirlər (faizlər, dividentlər, renta), həmçinin “Qalan dünya”dan alınan gəlirlər əks olunur. Beləliklə, ilkin gəlirlərin bölüşdürülməsi hesabının köməyi ilə, iqtisadiyyat üzrə bütövlükdə ÜDM-in kateqoriyalarından ümumi milli gəlirin (ÜMG) kateqoriyalarına keçid baş verir və burada rezidentlərin ilkin gəlirləri və “Qalan dünya”dan ilkin
gəlirlərin saldosu
iqtisadiyyat üzrə
ümumilikdə cəmlənir. Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|