Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- HEYVANDARLIQ STATĐSTĐKASI
- HEYVANDARLIQDA YEM BAZASI
- HƏDDĐ-BULUĞA ÇATMAMIŞLARIN CĐNAYƏTKARLIĞI
- HƏR 100 000 NƏFƏRƏ DÜŞƏN QƏSDƏN ADAM ÖLDÜRMƏLƏRĐN SAYI (Minil- liyin bəyannaməsində əks olunmuş inkişaf
- HƏR 100 NƏFƏRƏ DÜŞƏN FƏRDĐ KOMPÜTERLƏRĐN SAYI (Minilliyin bə- yannaməsində əks olunmuş inkişaf göstəricilə
- HƏR 100 NƏFƏRƏ DÜŞƏN ĐNTERNET ĐSTĐFADƏÇĐLƏRĐNĐN SAYI (Minilliyin bəyannaməsində əks
- HƏR 100 NƏFƏRƏ DÜŞƏN TELEFON XƏTLƏRĐNĐN VƏ MOBĐL RABĐTƏ ABUNƏÇĐLƏRĐNĐN SAYI (Minilliyin
- HƏRƏKƏT ƏMSALI – “
- HƏRƏKƏT HEYƏTĐ (NƏQLĐYYAT VASĐTƏLƏRĐ) PARKINDAN ĐSTĐFADƏ ƏMSALI
- HƏRƏKƏT HEYƏTĐNĐN (NƏQLĐYYAT VASĐTƏLƏRĐNĐN) DÖVRĐYYƏSĐ (REY- SĐ )
- Dəniz gəmisi nəqliyyatının reysi
- Çay gəmisi nəqliyyatının reysi
|
HEYVANDARLIQ MƏHSULLARI – mal- qaranın, quşların və digər kənd təsərrüfatı heyvanlarının bəslənməsi və kökəldilməsinin nəticəsidir; mal-qaradan və quşlardan təsərrüfat istifadəsi prosesində alınmış (ət, süd, yun, yumurta) məhsullar, həmçinin arıçılığın, baramaçılığın, balıqçılığın və s. məhsullarıdır. Mal-qaranın və quşların bəslənməsinin məhsulları canlı artım çəkisini, cavan mal-qara və quşların və yemlənmədə və kökəltmədə olan mal-qaranın çəki artımını toplamaqla müəyyənləşdirilir. Əgər cavan heyvanların çəki artımının birbaşa uçotu haqqında məlumat yoxdursa, onda mal-qaranın və quşların bəslənməsinin məhsul istehsalı balans metodu ilə hesablanır. Təsərrüfatdan kənara satılmış və təsərrüfatda kəsilmiş mal-qaranın çəkisinə heyvanların ilin əvvəlinə olan sayının ilin sonuna mövcud olan sayı ilə müqayisədə çəki artımı əlavə edilir və kənardan daxil olmuş mal-qaranın kütləsi çıxılır. Süd istehsalı, təsərrüfatda cavan
heyvanlara içirdilmiş süd də daxil edilməklə, inəkdən, camışdan, keçidən, qoyundan və dəvədən faktiki sağılmış südlə müəyyən olunur. Yun istehsalının uçotu zamanı qoyundan, keçidən, dəvədən faktiki qırxılmış bütün yun və keçi tükü nəzərə alınır: onun istifadə istiqamətlərindən asılı olmayaraq, yunun faktiki və ya təmiz lifə (yuyulmuş yun) çevrilmiş çəkisi göstərilir. Yumurta istehsalına, quşların təkrar istehsalına (inkubasiya) istifadə olunmuş yumurta uçota alınmaqla, bütün növ ev quşlarından alınmış yumurta daxil edilir. Bal alınması - arılar tərəfindən yığılmış, həm şandan çıxarılmış, həm də qış-yaz dövründə arıların yemlənməsi üçün saxlanılmış balın miqdarı ilə müəyyən olunur.
STATĐSTĐKASI – heyvandarlığın vəziyyətinin göstəricilər sistemini öyrənən kənd təsərrüfatı statistikasının bölməsidir. Heyvandarlıq – kənd təsərrüfatının yeyinti məhsulları (süd, ət, yumurta, bal və s.) və emal sənayesi üçün xammal (yun, tiftik, təbii ipək, dəri və s.) istehsalı məqsədilə kənd təsərrüfatında heyvanların yetişdirilməsi ilə məşğul olan altbölməsidir. Heyvandarlıq statistikasının göstəricilər sisteminə aşağıdakılar daxildir: mal- qaranın sayı, mal-qaranın növ və cins tərkibi, mal- qaranın kökəldilməsi və kökəldilmə dərəcəsi, təsərrüfat kateqoriyası və ərazi üzrə yerləşməsi, sürünün
təkrar istehsal göstəriciləri (dişi
heyvanların süni mayalandırılması, onların artımı, nəsil vermə, körpə heyvanların saxlanması və yetişdirilməsi və s.), heyvandarlıq məhsullarının həcmi,
kənd təsərrüfatı heyvanlarının
248
məhsuldarlığı. Heyvandarlıq statistikası zootexniki tədbirləri, yem bazasının vəziyyətini, yem xərclərini, onunla təmin olunan heyvanları, onların istifadəsinin səmərəliliyini nəzərə alır.
– göstəricilər sistemi ilə xarakterizə olunan, yemlərin həcmi, keyfiyyəti və tərkibidir. Daxil olma mənbəyindən asılı olaraq, yemlər kənd təsərrüfatından və sənayenin emal və digər sahələrindən daxil olan yemlərə bölünür. Kənd təsərrüfatından daxil olan yemlərin mənbəyi biçənəklər, otlaqlar, yem bitkilərinin əkini; yem üçün nəzərdə tutulmuş dənli bitkilərin və kartofun səpini; yemləmə üçün istifadə olunan süd, yumurta və digər heyvandarlıq məhsulları; ikinci dərəcəli ərzaq və texniki bitki məhsulları hesab edilir. Emal sənayesindən kombinə edilmiş yem, balıq, ət-süd, yağ-ekstrakt və un sənayesi tullantıları, digər sahələrdən – mikrobiologiya və kimya sənayesi məhsulları daxil olur. Mənşələrinə görə yemlər fərqləndirilir: heyvani, kimyəvi və mikrobioloji sintez və mineral. Bitki yemləri qaba (quru ot, senaj, küləş, saman və s.), şirəli (silos, kartof, yem üçün meyvəköklülər) yeyinti sənayesinin tullantıları (cecə, barda), yaşıl (yaşıl (tər) yem və əlavə tər qidaları), qüvvətli (yem taxılı, taxıl tullantıları, kombinə edilmiş yem və s.) yemlərə bölünür. Heyvanların saxlanılması üsulundan asılı olaraq, burdaq və otlaq yemləri fərqləndirilir. Yemlər özü tərəfindən istehsal edilmiş və alınmış ola bilər. Yemlərin həcmi ayrı-ayrı növlər üzrə naturada, həmçinin yem vahidi ilə ifadə olunmuş ümumi qidalıq üzrə nəzərə (hesaba) alınır. Yem vahidi kimi 1 kq quru (standart) yulafın qidalılığı qəbul edilir.
Yemlərin keyfiyyəti onun tərkibindəki quru maddələrlə, həzm olunan proteinlə, nişasta, şəkər, sellüloz, makro
və mikroelementlərlə, vitaminlərlə, amin turşuları və digər maddələrlə xarakterizə olunur. Qaba və şirəli yemlər keyfiyyət üzrə siniflərə bölünür. Heyvandarlıda yem bazasının vəziyyətinin qiymətləndirilməsi üçün alınmış yemlərin həcmi ilə yanaşı, yem sahələrinin ölçüləri, onların ümumilikdə və bitki növləri üzrə məhsuldarlığı, həmçinin heyvanların növlər üzrə və şərti baş hesabı ilə yemlə təmin edilməsi də nəzərə alınır.
– 14-18 yaşlarında olan yeniyetmələr tərəfindən törədilmiş cinayətlərin məcmusudur
hissəsidir. Adətən, reproduktiv yaş həddindən çıxmış, yəni 50 yaşdan yuxarı olan qadınlar üçün müəyyənləşdirilir. Doğum dövrü özündə qadının sonuncu uşağı doğduğu yaşla birinci uşağı doğduğu yaş arasındakı fərqi göstərir. Qadınlar koqortası (dəstəsi) üçün doğum dövrü yalnız orta səviyyədə müəyyənləşdirilə bilər. HƏKĐM VƏ ORTA TĐBBĐ HEYƏT VƏZĐFƏLƏRĐNĐN KOMPLEKTLĐLĐYĐ – tutulmuş vəzifələrin sayının ştat sayına nisbətidir. HƏQĐQĐ ƏMSAL (Lotka əmsalı) – əhalinin təkrar istehsalının verilən rejiminə müvafiq olan stabil əhalinin təbii artım əmsalıdır. Həqiqi əmsal demoqrafik vəziyyəti əhalinin gələcək dinamikasına proyeksiya etmək yolu ilə onun təhlil vasitəsidir. Bu məqsədlə, həqiqi əmsalla (r) yanaşı, doğumun (b) və ölümün (m) həqiqi əmsalı stabil əhalinin müvafiq xarakteristikalarına bərabər olan r=b–m düsturu ilə öyrənilir. Stabil əhali nəzəriyyəsindən elə nəticəyə gəlinir ki, doğum və ölümün yaş intensivliyi dəyişməz qalan
istənilən əhali
vaxtın son
aralığı qurtardıqdan sonra stabil əhaliyə çevrilir. Bu zaman bir sıra müxtəlif kəmiyyətlərdən keçərək, təbii artımın ümumi əmsalı əhalinin təkrar istehsalı rejiminin inteqral xarakteristikasından biri olan həqiqi əmsala çevrilir. Həqiqi əmsal anlayışı (ing. – true rate of natural increase) elmə A.Lotka tərəfindən daxil edilmişdir. Müasir xarici ədəbiyyatda belə terminlərdən intrinsic [rate] (ing.), [taux] intrinsèque (fr.) – “şəxsi”, “daxilən xas olan” kimi istifadə olunur. Qadının sağ qalma funksiyası l F (x) və doğum funksiyası f(x) ilə həqiqi əmsal tapmaq üçün aşağıdakı tənliyi həll etmək (təxmini) lazımdır: ∫ ∞ − = ⋅ 0 1 ) ( ) ( ) (
x l x f x e F rx δ
burada δ
doğulanlar arasında qızların sayıdır. Bu tənliyin bir həqiqi kökü var, yəni hər cütlük üçün f(x) və l F (x) bir və yalnız bir həqiqi əmsal mövcuddur. Tənliyi həll etmək üçün ehtimal olunur ki, δ ananın yaşından asılı deyil. Birinci yanaşmada T nR r 0 1 =
burada R 0 – təkrar istehsalın netto-əmsalıdır: ∫ ∞
0 0 ) ( ) ( dx x f x l R F δ
249
T – uşaq doğulduğu zaman ananın yaşı 0 1 R R T =
olur; dx x f x xl R F ⋅ = ∫ ∞ 0 1 ) ( ) ( δ r – daha dəqiq kvadrat tənliyin kökü kimi tapıla bilər
0 1 2 1 0 2 = − + nR Tr r β
burada 0 2 2 0 1 R R R R − = β ; ∫ ⋅ =
x f x l x R F ) ( ) ( 2 2 δ . Göstərilən inteqrallar adətən sayca inteqrasiya metodlarının köməyi ilə hesablanır. Diskret modeldə həqiqi əmsalın təkrar istehsalı matrisi müsbət xüsusi λ rəqəmin loqarifmi kimi tapılır: r=1nλ, λ belə şərtlə müəyyən edilir:
λ = ⋅ kimi P vektoru mövcuddur, burada A – təkrar istehsalın matrisidir. Təbii artım əmsalından fərqli olaraq, həqiqi əmsal – əhalinin mövcud yaş strukturundan asılı deyil və yalnız doğum rejiminin və nəslin kəsilməsi ardıcıllığının əhalinin sayının dinamikasına birgə təsirini ölçür. Stasionar əhalidə r=0 olduqda (sadə təkrar istehsalı) valideynlərin nəslinin uşaqların nəsli ilə kəmiyyətcə əvəzlənməsi baş verir; stabil əhalidə r<0 olduqda (dar təkrar istehsalı) nəsillərin kəmiyyətcə əvəzlənməsi təmin olunur; r>0 olduqda (geniş təkrar istehsalı), əhalinin sayı nəsildən nəslə artır. Real əhaliyə tətbiqində göstərilən nisbətlər onun sayının müşahidə anına həqiqi artma ölçüsünü xarakterizə etmir, çünki keçmişdəki təkrar istehsal rejiminin təsiri altında təşəkkül tapmış, doğum və ölümün dəyişməyən yaş intensivlikləri şəraitində mümkün olan hipotetik vəziyyətdir. Bir qayda olaraq, həqiqi əmsal faktiki müşahidə olunan təbii artım əmsalına bərabər olmur. HƏQĐQĐ-TƏSADÜFĐ SEÇMƏ – hər bir vahidin seçməyə düşmə və ya baş məcmunun (seçmənin əsasının) eyni saylı
elementar vahidlərinin hər bir mümkün kombinasiyasının eyni dərəcədə seçməni təşkil etmə ehtimalı olan
ibarət altçoxluqdur. Həqiqi-təsadüfi seçmə heç bir hissələrə və qruplara bölünmədən, elementar vahidlərin (müşahidə vahidlərinin) əsasından təsadüfi (təkrar) seçilməsinə əsaslanır. Bu zaman seçmənin çoxluğu təsadüfi, sıralaşdırılmış, nizamsız (sistemləşdirilməmiş) ola bilər.
məsələləri üzrə BMT-nin Regional Elmi-Tədqiqat Đnstitutunun verdiyi tərifə uyğun olaraq, qətl gücün tətbiqi, onun baş verməsinə kömək və ya digər adam tərəfindən güc göstərilməsi yolu ilə insanı həyatdan məhrum etməkdir (qəsdən adam öldürmə termini qanunazidd və ya əvvəlcədən düşünülərək insanı həyatdan məhrum etmə zamanı işlədilir). Bu göstərici qəsdən adam öldürmələrin sayının əhalinin ümumi sayına bölünməsi və 100 000-ə vurulması yolu ilə hesablanır.
işləməsi üçün nəzərdə tutulmuş kompüterlərdir. Mövcud olan fərdi kompüterlərin (FK) ümumi sayı əhalinin sayına bölünür və 100-ə vurulur.
əhali son 12 ay ərzində istifadə yerindən asılı olmayaraq internet vasitəsilə hər hansı məqsəd üçün internetdən istifadə etmiş şəxslərdir. Đnternetdən istifadə edənlərin ümumi sayı əhalinin sayına bölünür və 100-ə vurulur.
abunəçilərin telefon qurğularını ümumi istifadədə olan telefon şəbəkəsinə birləşdirən və bölünmüş ATS avadanlıqları portuna malik olan telefon xətlərinin sayını bildirir.
termini
mobil texnologiyaya əsaslanmaqla, ümumi istifadədə olan telefon şəbəkəsinə qoşulmuş və avtomatik ictimai telefon xidmətinin abunəçisi hesab edilən mobil telefon istifadəçilərini bildirir. Telefon xətlərinin ümumi sayı əhalinin sayına bölünür və
100-ə vurulur. Mobil rabitə
abunəçilərinin ümumi sayı əhalinin sayına bölünür və 100-ə vurulur.
250
HƏRƏKƏT ƏMSALI – “Ömrün qalan hissəsinin əmsalı”na bax.
HEYƏTĐ (NƏQLĐYYAT VASĐTƏLƏRĐ) PARKININ TEXNĐKĐ HAZIRLIQ ƏMSALI – müəssisənin sərəncamında olan nəqliyyat vasitələrinin ümumi sayında texniki cəhətdən saz olan nəqliyyat vasitələrinin payıdır. Konkret vaxta texniki cəhətdən saz vasitələrin, müəssisənin sərəncamında olanların ümumi sayına olan nisbəti və istismarda (iş parkında) və saz vəziyyətdə boş dayanma
vaxtlarının cəminin, müəssisənin sərəncamında olan hərəkət heyətinin (nəqliyyat vasitələrinin) ümumi vaxt büdcəsinə nisbəti ilə hesablanır. Nəqliyyat vasitəsinin yükgötürmə qabiliyyəti, sərnişin tutumu və ya gücü nəzərə alınmaqla və ya alınmamaqla hesablanır.
sərəncamında olduğu ümumi vaxtdan onun istismarda (işçi parkda) olduğu vaxt hissəsidir. Yükgötgürmə, sərnişin tutumu və ya nəqliyyat vasitəsinin gücü nəzərə alınmaqla və nəzərə alınmamaqla ölçülməklə, dəmir yolu nəqliyyatı vasitələrinin istismarda olduğu vaxtın müəssisənin sərəncamındakı park vaxtının kəmiyyətinə olan nisbətlə müəyyənləşdirilir (“Hərəkət heyətinin
VASĐTƏLƏRĐNĐN) DÖVRĐYYƏSĐ (REY- SĐ ) – bir-birinə yaxın yüklərlə və digər əməliyyatlarla məhdudlaşan nəqliyyat vasitələrinin işinin istehsal dövrəsidir. Müəyyən strukturla (texniki əməliyyatların tərkibi ilə) xarakterizə olunur, qət edilən məsafə, sərf edilən vaxt, daşınan yüklərin (daşınmış sərnişinlərin) miqdarı, yerinə yetirilmiş işlərin həcmi və s. üzrə hesaba alınır. Bunun üçün nəqliyyat vasitələrinin gücü nəzərə alınmaqla və nəzərə alınmamaqla, bir dövriyyəyə (reysə) orta
hesabla aşağıdakı göstəricilər hesablanır: yük dövriyyəsinin (brutto yük dövriyyəsi, kommersiya yüklərinin yük
yetirilmiş dövriyyələrin (reyslərin) sayına nisbəti kimi dövriyyələrin (reyslərin) orta məhsuldarlığı; qaçışın məsafəsinin (ümumi, yüklə, yüklənməmiş) yerinə yetirilmiş dövriyyələrin (reyslərin) sayına nisbəti kimi dövriyyənin (reysin – ümumi, yüklə, yüksüz) məsafəsi; ümumilikdə və dövrənin elementləri üzrə nəqliyyat vasitələrinin iş vaxtının yerinə yetirilmiş dövriyyələrin (reyslərin) sayına nisbəti kimi ümumilikdə və istehsal dövrəsinin elementləri üzrə dövriyyənin (reysin) orta müddəti; növlər üzrə əməliyyatların ümumi sayının yerinə yetirilmiş dövriyyələrin (reyslərin) sayına nisbəti kimi növlər üzrə texnoloji əməliyyatların orta sayı.
daxil edilməklə, yükləmə məntəqələri arasında avtomobilin hərəkət etmə dövrəsidir. Yol getməyə sıfır qaçışda (məsafədə) - qarajdan yükləmə məntəqəsinə və yükboşaltma məntəqəsindən qaraja hərəkət də daxil edilir. Aşağıdakı əməliyyatlar daxil edilir: yüklə hərəkət, yüksüz hərəkət, yük əməliyyatları altında boş dayanma, texniki səbəblərə görə xətdə boş dayanmalar, sair səbəblərə görə boş dayanmalar. Yük vaqonunun dövriyyəsi – vaqonların yüklənmə anından növbəti yüklənməsi anına qədər olan iş prosesidir. Buraya aşağıdakı əməliyyatlar aiddir: mənzillər üzrə hərəkətlər, aralıq stansiyalarda boş dayanmalar, yükləmə əməliyyatları, texniki əməliyyatlar (yenidən işləmələrlə və onlarsız). Qatar dövriyyəsi - əsas depodan sonrakınadək bir buraxılışda lokomotivin iş prosesidir. Bura aiddir: vaqonların başında sahədə iş, çoxlu vahidlər sistemi üzrə ikinci, ikili maşınlarda (dartıcı qüvvəsində), hərəkətə gətirməkdə və yaxud təklikdə hərəkətdə (o cümlədən mənzillər üzrə hərəkətlər və aralıq stansiyalarda olmalar), dönmə məntəqələrində (o cümlədən stansiyalarda və depolarda) boş
dayanmalar, qeydiyyat məntəqələrində (o cümlədən stansiyalarda və depolarda) boş dayanmalar, lokomotiv briqadalarının dəyişdirilməsi stansiyalarında boş dayanmalar.
nəzərdə tutulan, başlanğıc məntəqəsindən sonuncu məntəqəyədək bir istiqamətdə hava yolu üzrə nəqliyyat uçuşudur. Dəniz gəmisi nəqliyyatının reysi – iki və bir neçə liman arasında yüklərin və sərnişinlərin daşınması üzrə gəminin nəqliyyat işinin tam istehsal dövrəsidir. Onun davamlılığı hərəkətdə və dayanacaqdakı vaxtların cəmi kimi hesablanır. Gəminin hərəkət vaxtı gəminin hərəkətə sərf etdiyi vaxt, yəni gəminin baş maşınının iş vaxtı hesab edilir. Gəminin dayanma vaxtına gəminin limanlarda və ya reydlərdə bütün dayanma vaxtları aiddir, onlardan gəminin yük
əməliyyatları istehsalına sərf etdiyi vaxt ayrılır. Çay gəmisi nəqliyyatının reysi – nəqliyyat işlərinin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar göndəriş limanından təyinat
limanına qədər
işlərin dövrəsidir. Reyslərin iki növü fərqləndirilir: özü hərəkət edən yük gəmisinin yüklə və yaxud yedək-itələmə üçün yüklənmiş özü hərəkət etməyən gəminin (heyətin) yüklə üzməni; yüksüz
251
gəminin və yaxud yedək-itələmək üçün yüksüz gəminin (heyətin) yüksüz üzməni.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|