Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Ümumi
- ƏMTƏƏ DÖVRĐYYƏSĐNĐN FĐZĐKĐ HƏCM ĐNDEKSĐ
- ƏMTƏƏ NĐŞANI (XĐDMƏT NĐŞANI)
- ƏMTƏƏLƏR BAZARI
- ƏMTƏƏLƏRĐN EMAL EDĐLMƏDƏN ALINIB SATILMAS I
- ƏMTƏƏLƏRĐN ĐDXAL-ĐXRAC BA- LANSI
- ƏMTƏƏLƏRĐN ĐXRACI
- ƏMTƏƏLƏRĐN SATIŞINDAN MƏN- FƏƏT
- ƏMTƏƏLƏRĐN TƏDARÜKÜNÜN AHƏNGDARLIĞI
- ƏMTƏƏNĐN ARTĐKULU
- ƏMTƏƏNĐN HƏRƏKƏTĐ
- ƏMTƏƏNĐN HƏYAT DÖVRÜ
- ƏMTƏƏNĐN KƏMĐYYƏTĐ (MĐQDARI)
- ƏRAZĐ QRUPLAŞMALARI
- ƏRAZĐNĐN MEŞƏLĐLĐYĐ
- ƏRZAQ MƏHSULLARI BALANSLARI
- ƏSAS FƏALĐYYƏT NÖVÜ
|
ƏMLAKIN BƏRPA DƏYƏRĐ – əmlakın, onu əvəz edən oxşar funksiya xüsusiyyətlərinə malik, lakin müasir tikinti norma, material və texnologiyanın tətbiqi ilə yenidən yaradılması üzrə çəkilən cari xərcləridir.
və
satış üçün
nəzərdə tutulmuş bazar iqtisadiyyatının ən vacib kateqoriyasıdır, fəaliyyət obyektidir, maddi
və ya
qeyri-maddi substansiyadır. Əmtəəyə aid edilir: əmək və ya təbii fəaliyyətin nəticəsi olan, əşya formasına malik olan - məhsullar; tikililər, müəssisələr, firmalar; maliyyə, məlumat və intellektual məhsullar; məhsulun qeyri-maddi formaları, məsələn, firmanın adı, əmtəənin markası və s., həmçinin xidmətlər. (II) - mübadilə predmeti ola bilən məhsuldur. O, çeşid növlərindən biri, yeganə əsər (məsələn, rəsm əsərləri), ya da iş üçün aralıq material (proqram təminatı üçün disket) ola bilər. Bu anlayışdan gömrük təsnifatlarında istifadə edilir.
əmtəələrin sortları, növləri, tipləri, markaları, onların siyahısı və tərkibidir. Əmtəə çeşidi genişliyi (çeşid qruplarının sayı) və əhatəliliyi (çeşid dairəsində əmtəə variantlarının sayı) ilə xarakterizə olunur.
- əmtəələrin pulla mübadiləsi prosesini xarakterizə edən göstəricidir. Əmtəə dövriyyəsi əmtəə kütləsinin dəyərini, satıcıların pul qazanclarını və eyni zamanda alıcıların əldə etdikləri əmtəələrə çəkdikləri xərcləri əks
etdirir. Əmtəə
dövriyyəsinin aşağıdakı növləri vardır: Ümumi əmtəə dövriyyəsi – çoxhəlqəli əmtəə hərəkəti zamanı bütün satışların məbləği; xalis əmtəə dövriyyəsi – təkrar hesabdan azad; topdansatış əmtəə dövriyyəsi – topdan satış bazarda əmtəə satışı, pərakəndə satış əmtəə dövriyyəsi - əhaliyə əmtəə satışı. Əmtəə dövriyyəsinin statistikası əmtəə dövriyyəsinin dinamikasını, strukturunu və regional fərqliliyini öyrənir və modelləşdirir.
dövriyyəsinin kəmiyyət amilinin) həcminin dəyişməsini əks etdirən nisbi kəmiyyətdir. Bir əmtəə (fərdi, satılmış əmtəə kəmiyyətinin indeksi) üzrə o, artım tempi kimi hesablanır:
0 1
i q q q i =
q i0 və q i1 – uyğun olaraq baza və cari dövrdə i satılmış əmtəənin kəmiyyətidir (natural ifadədə). Əmtəələrin məcmusu üzrə
o müqayisəli qiymətlərdə əmtəə dövriyyəsi indeksinin dəyəri kimi hesablanır. Laspeyres sxemi
üzrə qurulmuş əmtəə dövriyyəsinin fiziki həcm indeksi aşağıdakı düsturlardan biri ilə hesablana bilər. ∑ ∑ = = = n i i i n i i i fot q p q p I 1 0 0 1 1 0 = ∑ ∑ = = n i i i n i i i p q p q p i 1 0 0 1 1 1 1 = ∑ ∑ = = n i i i n i i i q q p q p i 1 0 0 1 0 0
burada 0 1
i p p p i = - qiymətlərin fərdi indeksi, 0 1
i q q q i = - kəmiyyətin fərdi indeksi, p i0 və p
i1 –
uyğun olaraq baza və cari dövrdə i əmtəəsinin qiymətləri, q i0 və q
i1 – uyğun olaraq baza və cari dövrlərdə i əmtəəsinin kəmiyyəti; n – tədqiq edilən məcmuda i əmtəəsinin sayıdır. Birinci (indeksin aqreqat forması) əmtəələrin satışı natural vahiddə nəzərə alındığı halda istifadə edilir; ikinci - əmtəənin satışı dəyər vahidində nəzərə alındıqda istifadə edilir, bu 202
zaman müqayisəli qiymətlərdə baza dövrünün dəyər göstəricilərinin təkrar sayılması həyata keçirilir; üçüncüsü (orta riyazi indeks forması) - əmtəənin kəmiyyət indeksi və baza dövrünün əmtəə dövriyyəsinin struktur göstəriciləri mümkün olduqda tətbiq olunur. Bütün üç indeks düsturları uyğundur (eynidir). Deflyatordan istifadə zamanı (Laspeyres düsturu üzrə fəaliyyətdə olan təcrübəyə uyğun olaraq qurulmuş ümumi
qiymət indeksi) əmtəə dövriyyəsinin fiziki həcm indeksi cari dövrün (Paaşe düsturu üzrə indeks hesabatı sadələşir, amma dinamiki sıralarının aparılması çətinləşir) qiymətləri ilə hesablanır.
∑ ∑ = = = n i i i n i i i fot q p q p I 1 0 0 1 1 1 = ∑ ∑ = = n i i i n i i i q p q p 1 0 0 1 0 1 = ∑ ∑ = = n i i i n i i i q p q p 1 0 1 1 1 1
ƏMTƏƏ DÖVRĐYYƏSĐNĐN SÜRƏTĐ -
əmtəə dövriyyəsini, əmtəələrin tam dövr etmə (anbara daxil olan andan onun son satışına qədər) sayını xarakterizə edən birbaşa göstəricidir. Əmtəə
dövr
ərzində orta
əmtəə ehtiyatlarına nisbəti və ya dövrdə olan günlərin sayının əmtəənin dövr etdiyi vaxta olan nisbəti kimi hesablanır. ƏMTƏƏ EHTĐYATI - əmtəə dövriyyəsi sahəsində, həmçinin istehsalçıda və yolda olan əmtəələrdir. Əmtəə ehtiyatları əmtəə dövriyyəsinin normal prosesinin fasiləsiz olmasını təmin etmək,
əmtəələrin daxil
olmasında gözlənilməyən fasilələri sığortalamaq üçün lazımdır. Bundan başqa, onların mövcudluğu, əmtəələrin alıcıların tələbatına uyğun olmaması, həmçinin təklifin tələbdən çox olması nəticəsində (satış böhranı) ticarətdə əmtəələrin yığılması ilə bağlıdır. Əmtəə ehtiyatlarının normal saxlanması və əmtəə
ehtiyatlarının qeyri-müntəzəm yeniləşdirilməsi fərqləndirilir (əmtəələrin mövsümi və uzun müddətə saxlanması, uzaq və çətinliklə gedilə bilən rayonlara çatdırılması). Əmtəə ehtiyatlarının ölçüsü əmtəə dövriyyəsinin həcmindən və
tələb və
təklifin balanslaşdırılmasından asılıdır. Buna görə də, əmtəə ehtiyatları göstəricilərindən konyunktur (vəziyyət) indikatorlar kimi istifadə edilir. Əmtəə ehtiyatları – ani kəmiyyət, dövrün (ayın, rübün, ilin) sonuna olan vəziyyət üzrə nəzərə alınır. Əmtəə ehtiyatları statistikası əmtəə ehtiyatlarının həcmini, strukturunu və dinamikasını, əmtəə dövriyyəsinin ehtiyat həcminin səviyyəsini və onun optimallaşdırılması dərəcəsini öyrənir.
– 1) Malın dəyərinin ödənilməsinə möhlət şəklində satıcı tərəfindən alıcıya təqdim edilən kreditin xüsusi növüdür; 2) Əmtəə şəklində təqdim edilən kreditdir.
– bir
istehsalçının əmtəə
və xidmətlərini digər istehsalçının buna oxşar əmtəə və xidmətlərindən fərqləndirmək üçün orijinal tərtibat, qrafiki təsvir, rəqəm,
hərf və
ya söz
birləşməsidir; müəssisələrin, təşkilatların qeyri-maddi aktivlərinin tərkibinə daxildir; lisenziya müqavilələrinin mövzusudur və sənayedə xüsusi
mühafizə obyektidir. Ölkələrin qanunvericilikləri mühafizə qabiliyyətli əmtəə nişanlarının əlamətlərini və mühafizə qabiliyyətli əmtəə nişanları dairəsindən kənarlaşma meyarlarını müəyyən edirlər. Statistika, texnologiyaya görə ödəniş balansının qurulması məqsədi ilə beynəlxalq sazişlər əsasında istehsal olunan əmtəə nişanlarının ticarət mübadiləsi zamanı ödəniş və daxil olmalarını nəzərə alır və müqayisə edir. ƏMTƏƏ NOMENKLATURASI - əmtəələrin siyahısıdır, əmtəə vahidlərinin çoxluğudur.
- əmtəənin bütün əlamət, xüsusiyyət və atributlarına malik olan ayrıca kəmiyyətdir; onun xüsusiyyətlərini itirməməklə, əmtəəni bölməklə, minimum kəmiyyəti tapılır.
axtarış mexanizmi daxil edilməklə, iqtisadi müstəqil satıcıların və alıcıların alış-veriş münasibətləri sistemidir; 2) əmtəələrin pula dəyişdirildiyi sferadır.
ALINIB SATILMAS I – “Fəaliyyət növü üzrə dövriyyə” maddəsinin alt bölməsidir. Müəssisənin öz adından və öz xüsusi hesabına aldığı və dəyişilməz vəziyyətdə, yaxud topdan və adətən, pərakəndə ticarət müəssisələrinin təcrübəsində olduğu kimi, qablarının, sarğılarının markalanmasından sonra yenidən
satılan əmtəələrin satışıdır. Alınıb satmaların belə növləri aşağıdakı kimi bölüşdürülə bilir: - digər ticarətçilərə, kommersiya istehlakçılarına və digərlərinə satış (topdan ticarət);
kommersiya istehlakçılarına satış (pərakəndə ticarət).
203
ƏMTƏƏLƏRĐN ĐDXAL-ĐXRAC BA- LANSI – ərazi əmtəə əlaqələrini, onların dövriyyəsinin intensivliyini və optimallığını, regionun statusunu (idxal-ixrac qalıqları (saldosu) üzrə) əks etdirən balansdır. Şahmat sxemi üzrə qurulur.
- əsasən üçüncü ölkələr və ixracatçı gömrük rejimində və yaxud passiv emal və ya aktiv emaldan sonra yenidən ixrac üçün nəzərdə tutulan əmtəələrdir.
göstəricisidir və satış qiymətlərinin artımı ilə tədavül xərcləri arasındakı fərqlə hesablanır.
TƏDARÜKÜNÜN AHƏNGDARLIĞI – əmtəələrin müqavilədə nəzərdə tutulduğu vaxtda və miqdarda daxil olmasıdır. Əmtəələrin tədarükünün ahəngdarlığı faktiki
tədarüklərin müqavilədə nəzərdə tutulduğundan orta xətti kənarlaşmanın köməyi ilə qiymətləndirilir.
– əmtəənin qısa tərifi, şifri, onun nömrəsidir.
- əmtəələrin dövr etmə prosesidir, onların istehsalçıdan istehlakçıyadək əmtəə hərəkətinin tam dövrünü bərpa edən əmtəə tədavülü sahəsindən keçməsidir. Bazar proseslərinin səmərəliliyinə, xüsusilə də əmtəənin satış gəlirliyinə əhəmiyyətli təsir edir. Đki statistik göstərici ilə
xarakterizə olunur:
əmtəə dövriyyəsinin sürəti və əmtəənin dövretmə vaxtı. Əmtəənin dövriyyə qabiliyyətinin statistikası onun
dinamikasını və
regional qanunauyğunluğunu öyrənir, faktor indekslərini və reqressiya modellərini qurur.
- əmtəənin coğrafi məkanda yerdəyişməsi ilə bir sahibkardan digərinə keçməsi prosesidir.
HƏRƏKƏTĐ HĐSSƏSĐ (ANBAR) – istehsalçıdan istehlakçıya gedən yol üzrə
əmtəənin bir
anbardan digərinə dəyişmələrinin sayıdır. Mühasibat uçotunun məlumatları üzrə “yük boşaltma məntəqələrinin” sayı kimi müəyyən edilir.
əmtəənin sahiblərinin dəyişməsini, onun alınıb satılma sayını xarakterizə edən göstəricidir. Əmtəə hərəkətinin hissəsi əhəmiyyətli dərəcədə özünü
və
dövriyyə xərclərində, nəticə
etibarı ilə
isə bazar
proseslərinin iqtisadi səmərəliyində göstərir. Əmtəə hərəkətinin hissəsi hissə əmsalı ilə ölçülür.
bir əmtəənin bazarda mövcud olmasından bazardan çıxdığı vaxta qədər olan bütün müddətdə bazarın əsas parametrlərini əks etdirən modeldir. 1965-ci ildə Amerika marketoloqu T.Levitt tərəfindən təklif edilmişdir. Əmtəənin həyat dövrü aşağıdakı mərhələlərə bölünür: əmtəənin hazırlanması (əmtəənin buraxılışa texnoloji, iqtisadi və marketinq hazırlığı); məhsulun bazara çıxarılması; artım; sabitlik və ya yetkinlik; azalma.
Statistikanın və marketinq tədqiqatının əsas vacib vəzifəsi - əmtəənin həyat dövrünün hər mərhələsində tələbatın proqnozlaşdırılmasıdır; onun həlli
hər mərhələnin sürəkliliyinin tənzimləməsinə, tələbatın stimullaşdırılmasına, gəlirlərin əldə edilməsinin təmin edilməsinə, bazarın tam doldurulma anının qabaqcadan xəbər verilməsinə imkan verir.
- onun netto çəkisi üzrə, kombinə edilmiş nomenklaturada baxıldıqda isə əlavə vahidlərlə müəyyən edilən miqdarıdır.
– baş məcmunun parametrlərinin qiymətlərinin tapılmasının statistik metodudur. Ən kiçik kvadratlar üsulu interpolyasiya çoxhədlisinin qurulması üçün nəzərdə tutulmuşdur, faktiki və hesablama məlumatları arasındakı kənarlaşmaların kvadratlarının cəminin
minimuma endirilməsi meyarlarına əsaslanır. Reqressiya təhlilində ən kiçik kvadratlar üsulu nominal tənliklər sisteminin həll edilməsi yolu ilə reqressiyanın əsas
əmsalının qiymətinin tapılmasında istifadə edilir. Müntəzəm olmayan səhvlərə malik xətti əlaqələr üçün ən kiçik kvadratlar üsulu dəyişdirilməmiş qiymətdir. Əgər normal məcmudan seçmə tədqiq edilirsə, onda ən kiçik kvadratlar üsulu səmərəli qiymətdir. Beləliklə, ən kiçik kvadratlar üsulunun göstərilən şərtlərin yerinə
yetirilməsində ən
yaxşı qiymətlərin əldə edilməsinə imkan verir.
ərzində topdan və pərakəndə ticarətin inkişafının vacib xarakteristikası ticarət vahidlərinin coğrafi zona və ya ərazi ticarət mərkəzlərində cəmlənməsi hesab olunur. Xüsusilə, topdansatış ticarəti üçün,
204
bu onun müasirləşdirilməsi, torpaq sahələrindən səmərəli istifadə problemlərinin həlli və şəhərin mərkəzinə malik olma aspektlərindən biridir. Pərakəndə ticarətə gəldikdə isə, yerli ticarət vahidlərinin cəmlənməsi elə metodlardan biridir ki, bunun nəticəsində sərbəst ticarətlə məşğul olan şəxsə, xüsusilə də qeyri-ərzaq məhsullarının ticarəti ilə məşğul olanlara supermarketlərin rəqabətinə cavab verməyə və davam gətirməyə imkan verir. Nəticə etibarı ilə, söhbət çox vacib və əhəmiyyətli göstəricidən gedir. O, sorğular vasitəsilə müayinələrin aparılması yolu ilə ticarət mərkəzlərinin və digər cəmlənmə formalarının təriflərinin tənqidi surətdə öyrənilməsi və təhlilindən sonra müəyyənləşdirilməlidir. ƏRAZĐNĐN MEŞƏLĐLĐYĐ – faizlə, meşə ilə örtülmüş sahənin regionun bütün ərazisinə olan nisbətidir. Ərazinin meşəliliyi ölkədə meşə örtüklü
əraziləri (regionları) əks etdirir. Məlumatların və meşə örtüyünün mənbəyi meşələrin uçotunun statistik məlumatları hesab edilir.
- əsas ərzaq ehtiyatlarının formalaşma mənbələrini və onlardan istifadə yollarını xarakterizə edən göstəricilər sistemidir. Ərzaq məhsulları balansları məhsulun istehsalı prosesindən onun
son istifadəsinədək hərəkətini əks etdirir, ərzaq bazarında cari vəziyyəti təhlil etməyə və inkişafını proqnozlaşdırmağa, idxala tələbatı qiymətləndirməyə, ərzaq məhsullarının istehlak fondunu müəyyənləşdirməyə imkan verir. Ərzaq məhsulları balansı statistika orqanları tərəfindən təqvim ili üçün ət, süd, yumurta, buğda, buğda emalı məhsulları, kartof, tərəvəz və bostan bitkiləri, meyvə, bitki yağı, şəkər və s. məhsullar üzrə natura ifadəsində tərtib olunur. Ərzaq məhsulları balansına həm xam məhsula dair məlumatlar, həm də əsas məhsul növünə çevirməklə emal məhsulları haqqında məlumatlar daxildir (taxıl istisna olmaqla). Ərzaq məhsulları balansının tərtib edilməsində rəsmi statistika müşahidəsi formalarının, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin və ev təsərrüfatları müayinələrinin, birdəfəlik uçot və
siyahıyaalmaların, gömrük statistikasının, illik xüsusiləşdirilmiş mühasibat hesabatı formalarının məlumatlarından istifadə edilir. Dənlilər üçün balansın sxemi aşağıdakı kimidir: Đlin əvvəlinə qalıq + Đstehsal + Đdxal = Toxum üçün istifadə + Mal qara və quş yemi üçün istifadə + Ərzaq məhsullarının alınması üçün emal edilmiş məhsullar + Ərzaq məhsulu kimi birbaşa istifadə edilmiş məhsullar + Emalın digər növləri + Đtkilər + Đxrac + Đlin sonuna qalıq. ƏSAS FƏALĐYYƏT NÖVÜ – müşahidə vahidinin fəaliyyət növüdür. Bu, vahidin ən mühüm fəaliyyət növüdür ki, onu həyata keçirərkən ən yüksək əlavə dəyər yaranır. Müəssisə hüquqi vahidlərin kombinasiyasına uyğun gəldiyi vaxt, onlardan biri baş vahid olaraq, istehsal prosesində köməkçi kimi iştirak edən digər vahidlərin istismarına və nəzarətinə görə hüquqi məsuliyyət daşıyır.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|