Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Đstifadəçilərin tələblərinə uyğunluq
- Nəticələrin vaxtında əldə olunması
- Müxtəlif mənbələrdən alınan statistik məlumatların uyğunluğu
- KEYNS
|
KASSADA OLAN NAĞD PULLA ƏMƏ- LĐYYATLAR – iqtisadi subyektlər tərəfindən pul vəsaitlərinin əldə olunması məqsədilə pul hesabları, asan satılan (pula satıla bilən) qiymətli kağızlarla, depozit, yaxud kontokorrent hesablarla maliyyə əməliyyatlarıdır. Monetar hakimiyyət tərəfindən həyata keçirilən kassada olan nağd pulla əməliyyatlar aşağıdakıları birləşdirir: dövlət kassalarının ödəniş vəsaitləri ilə təmin edilməsini; köçürülən veksellərin (“Barat veksel”ə bax) və dövlət istiqrazlarının uçotu və inkasasiyasını; müxbir hesabların və onlarla əməliyyatların idarə olunmasını; emissiyasını, konvertasiyasını; istiqraz vərəqlərinin və dövlətin digər borc öhdəliklərinin idarə olunması və ödənilməsini. KEÇĐD ĐQTĐSADĐYYATLI ÖLKƏLƏR –
keçmişdə mərkəzləşdirilmiş planlı iqtisadiyyatı olan, bazar iqtisadiyyatına keçən Şərqi Avropa ölkələri və keçmiş SSRĐ-nin respublikalarıdır. 2009-cu ilin əvvəlinə Şərqi Avropa ölkələri: Albaniya, Bolqarıstan, Macarıstan, Rumıniya, keçmiş Çexoslovakiya dövlətləri (Çexiya və Slovakiya) və keçmiş Yuqoslaviya Federativ Respublikaları Birliyinin dövlətləri (Bosniya və Herseqovina, Xorvatiya, Sloveniya, Makedoniya, Monteneqro (keçmiş Yuqoslaviya Respublikası) və Serbiya). SSRĐ-i ərazisində: Baltik ölkələri (Latviya, Litva və Estoniya) və Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri.
istehsal vasitələrinin dəyərində maddiləşmiş, keçmiş əməyi əks etdirən əmtəələrin dəyərinin bir hissəsidir. Əmək vasitələrinin (binaların, maşınların, avadanlıqların və s.) dəyərinin keçməsi tədricən, hissə-hissə baş verir, əmək əşyalarınınkı (xammalın, materialların, yanacağın) isə bütövlükdə, birdəfəlik baş verir.
– BMT-nin standartlar üzrə beynəlxalq təşkilatının ĐSO 8402-1986 sənədində keyfiyyəti: “məhsul və xidmətlərin verilmiş və ya nəzərdə tutulmuş ehtiyacları (tələbi) ödəmək qabiliyyətini təsdiq edən
xassə və
xüsusiyyətlərinin məcmusu” kimi səciyyələndirir. 351
Bu anlayışı “Keyfiyyətin ümumi idarə edilməsi” sərlövhəsi çərçivəsində təhlil etmək olar. Statistik məlumatların keyfiyyəti əsasən aşağıda sadalanan bir sıra
meyarlar üzrə
müəyyənləşdirilir: Đstifadəçilərin tələblərinə uyğunluq: əgər
istifadəçilərin ehtiyaclarına uyğun gəlirsə, sorğu münasibdir. Đstifadəçilərin və onların sorğularının eyniləşdirilməsi vacib şərt hesab edilir.
(doğruluq): verilmiş statistik məlumatlarla bağlı yekun səhvlərin bir sıra qiymətləndirilməsindən ibarətdir və bu, düzgün (naməlum) və
qiymətləndirilən kəmiyyətlər arasındakı fərq kimi tapılır.
istifadəçilərin hesab etdikləri kimi, statistik müayinələrin nəticələrinin maraqlı olması üçün, onların əldə eldə edilməsi mümkün qədər tez olmalıdır.
alınan statistik məlumatlar, əgər onlar eyni bir “hadisəyə” aiddirlərsə, uyğun olmalıdır (yəni eyni nəticəni verməlidir). Nəticələrin yayılması: statistik məlumatların yayılmasının düzgün təşkili
statistikanın qiymətləndirilməsində çox vacib sayılır, çünki bu məlumatlar yalnız istifadəçilərə çatdırıldığı halda faydalı olur. Xərclərin miqdarı: məlumatların dəqiqliyi ilə onların vaxtında əldə olunması, yayılmasının təşkili və büdcəsi arasında ciddi qarşılıqlı əlaqə olmasını nəzərə alaraq, bunları həmişə statistik materialların qiymətləndirilməsi prosesində yadda saxlamaq vacibdir. Müqayisəlilik: əsas məsələ ondan ibarətdir ki, milli konsepsiyalar arasında fərq ola bilər və bu da öz növbəsində Avropa səviyyəsində qəbul edilmiş
nəzəri müəyyənləşdirmələrdən (təriflərdən) fərqlənə bilər. Avropa Statistika Bürosunun yanaşmasına görə bu, məlumatların birləşdirilməsində və
ya müqayisələrin aparılmasında bir sıra səhvlərə gətirib çıxara bilər.
əlaqələrin qiymətləndirilməsinə və
birinin əsasında digərinin hərəkətinin proqnozlaşdırılmasına imkan verən qiymətin miqdar xarakteristikasıdır. Sıra əlamətləri üçün daha çox Spirmen, Kendall dərəcə korrelyasiyası əmsalından və Kemen məsafəsindən, nominal əlamətlər üçün isə daha çox Pirson və Çuprov əmsallarından istifadə edilir. Đki keyfiyyət əlaməti arasındakı əlaqəni birləşdirilmiş cədvəl şəklində vermək olar. KEYFĐYYƏT GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ ĐNDEK- SĐ – dinamikada ərazilər üzrə, həmçinin layihələrlə, müqavilələrlə müqayisədə x məcmusunun vahidlərinin əlamətlərinin (məhsulun qiyməti P, maya dəyəri Z, əmək tutumu t,
material tutumu
L, bitkilərin məhsuldarlığı və ya heyvanların məhsuldarlığı Y, maşınların məhsuldarlığı V və s.) dəyişməsi səviyyəsini xarakterizə edir. Ayrı-ayrı məhsul və ehtiyatlar (maşınlar, fəhlələr, əkinlər, heyvanlar) üzrə ümumi formada fərdi indekslər alınır:
0 1
x i x =
Burada
1 x - öyrənilən səviyyə (hesabat dövründə); 0
- baza səviyyəsidir. Eynicinsli məhsul qrupu üzrə orta səviyyə indeksi müəyyənləşdirilir:
0 1
x i x =
Müxtəlifcinsli məhsul q 1 və ya müxtəlif ehtiyat Q j
qrupları üzrə aqreqat indeksləri, adətən, hesabat dövrünün çəkilərində (məhsulun q i və resursların Q həcmi) alınır. Bu, ümumi formada aşağıdakı kimidir:
∑
= 0 1 1 1
q x q I x və ya
∑ ∑ = 0 1 1 1 x Q x Q I x
Fərdi indekslərin 0 1 x x I x = və q 1 x 1 və yaxud Q 1 x 1
aqreqatlarına dair məlumatların mövcudluğunda orta harmonik indeks, məsələn, qiymət indeksi müəyyənləşdirilir:
i p q p q I p ∑ ∑ = 1 1 1 1
Eyni ilə bu qaydada qrup indeksləri (Đ qr ) alınır. Keyfiyyət göstəriciləri indeksi qrupuna qeydə alınmış tərkibinin geniş istifadə olunan, vacib indeksləri daxil edilir:
qiymət indeksi ∑ ∑ = 0 1 1 1 p q p q I p ;
352
maya dəyəri indeksi ∑ ∑ = 0 1 1 1
q z q I z
əməyin məhsuldarlığı indeksi: ∑ ∑ = 1 1 0 1
q t q I t
eynicinsli qrup üzrə bitkilərin məhsuldarlığı indeksi: ∑ ∑
0 1 1 1 y S y S I y və ya müxtəlifcinsli bitki qrupları üzrə: ∑ ∑ = 0 0 1 0 1 1 p y S p y S I yp
burada: S - əkin sahələri; y - əkin sahəsi vahidində məhsulun dəyəridir. Oxşar
olaraq təhlilin vəzifələrindən və
çıxış məlumatlarının xarakterindən asılı olaraq, digər göstəricilərin indeksləri də əldə edilir. Keyfiyyət göstəricilərinin dinamikasının qiymətləndirilməsi üçün həmçinin dəyişən tərkibin orta səviyyəsi indeksindən də istifadə edilir:
∑ ∑ ∑ ∑ ÷ = 0 0 0 0 0 1 1 1 1 p q z q p q z q I erc kilenortax pmehsulaзe
∑ ∑ ∑ ∑ ÷ = 0 0 0 0 1 1 0 1
q p q t q p q I eri relilikdey emeyinseme
Onların miqdarına ən keyfiyyətli əlamətlərlə (maya dəyəri, əməyin məhsuldarlığı ilə) yanaşı, məhsulun tərkibində 1 manatlıq məhsula çəkilən xərclərin müxtəlif səviyyələri və ya əmək xərcləri vahidində məhsulun buraxılışında olan irəliləyiş də təsir göstərir. KEYFĐYYƏTƏ STATĐSTĐK NƏZARƏT – əldə olunan keyfiyyət səviyyəsinin və ondakı dəyişikliklərin meyllərinin qiymətləndirilməsində istifadə olunan metodlardır, riyazi statistikanın bölməsidir. Keyfiyyətə statistik nəzarət məhsulun keyfiyyətinin idarə edilməsi üzrə tədbirlərin ümumi sistemində mühüm rol oynayır.
beynəlxalq müqayisələrin aparılmasında təmsilçi-malların keyfiyyətində fərqlərin uçotudur. Təmsilçinin qeyri-oxşar olduğu
və onun
əvəz edilməsi və ya
kənarlaşdırılması yolu ilə aradan qaldırılması mümkün
olmadıqda, malın
keyfiyyətindəki fərqliliyin uçotu nümayəndənin qiymətinə düzəliş əmsalı daxil edilməklə həyata keçirilir. Təshih,
hallarda aparılır. Bəzən elə vəziyyət mövcud olur ki, belə hallarda ölçülən parametrlərə (S-tipli təshih) və bilavasitə keyfiyyət tipli (R-tipli təshih) ölçülməyən fərqlərə kənarlaşmanın düzəliş
əmsalının daxil edilməsi zəruriliyi yaranır. C-tipli ölçülən parametrlərdə kənarlaşmalar xətti (düz mütənasib) yenidən hesablamanın (məsələn, qablaşdırmanın ölçülərindəki fərqlərin uçotu üçün) köməyi ilə və ya bir əsas və yaxud bir neçə qiymət əmələ gətirən parametrlər mövcud olduqda, qedonizm metodunun köməyi ilə müqayisəli şəklə gətirilə bilər. Çoxamilli mürəkkəb statistik metodlardan istifadə heç də həmişə qənaətbəxş nəticə vermir, xüsusilə “Maşın və avadanlıqlar” qrupunun mürəkkəb texniki məmulatları üçün. Bilavasitə ölçülməyən parametrlər üzrə mal və xüsusilə də xidmətlərin fərqlərinə aid olan keyfiyyətdəki (R-tipli təshih) fərqləri uçota (nəzərə) almaq daha çətindir. Malın qiymət və xüsusiyyətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəyə onun çoxamilli asılılıq formasında verilməsi vasitəsilə baxılır. Hal-hazırda dəqiq metodiki tövsiyələr işlənməmişdir və onlara münasibət ziddiyyətlidir. Geniş mənada həmçinin standartda, tərtibatda, orijinallıqda mövcud olan
fərqləri də
qiymətləndirmək lazımdır. Bununla yanaşı, nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif nəsildən olan mallar (avtomobillər, EHM, təyyarələr, tozsoranlar, maşınlar və s.) bir çox hallarda qiymət və qiymət əmələgətirmə parametrlərində müxtəlif qarşılıqlı əlaqəyə malik olurlar ki, bu da sadə təshihə imkan vermir. Eyni zamanda, “sair hallar” adlanan hallar da mövcuddur ki, burada keyfiyyətdəki fərqlərin şübhəsizliyinə baxmayaraq, fərqlərin ölçülməsinin özü və qiymətləndirmə standart metodlardan (poçt
s. xidməti) fərqlənir. Qiymətləndirmənin bütün bu hallarının tərkibində subyektiv elementlər mövcuddur. Bu növlərin qiymətlərinin təshih edilməsi, bir qayda olaraq, zəif əsaslandırılmışdır və ondan mümkün qədər ehtiyatlı istifadə edilməlidir. Belə ki, onlar paritetlərə və müvafiq olaraq, dəyərin real həcminə təsir göstərir. Buna görə də, belə təshihlərin aparılmasında onların qaçılmaz olduğuna əmin olmaq lazımdır.
(Keynes) Con Meynard (1883–1946) – ingilis
iqtisadçısı, publisist, Kembric Universitetinin professoru (1920) - dövlət tənzimləməsi nəzəriyyəsində müəyyən məşğulluq və kapital qoyuluşu siyasətinin nəticələri əsasında 353
əhalinin artması və iqtisadi dinamikasının asılılığını təhlil etmişdir; kapitalın yenidən toplanması və işçi qüvvəsinin artıq olmasını iqtisadiyyatın inkişafında zəruri nəticə hesab edərək, “investisiyaların sosiallaşması” zəruriliyini müdafiə etmişdir. Đlk dəfə valyuta- maliyyə siyasətinin həyatın dəyəri dinamikasına, məşğulluğun nominal əmək haqqının dəyişməsinə təsirini tədqiq etmişdi. Hesab edirdi ki, əgər sənaye ölkələri daxili siyasətin köməyi ilə tam məşğulluğu təmin edə və əhalinin dinamikasında tarazlığa nail ola bilsələr, onların arasında iqtisadi ziddiyyətlər yox ola bilər. “Tam məşğulluq” dedikdə, Keyns normal işsizlik səviyyəsinin saxlanılması kimi və bu səviyyənin fəhlələrin əmək haqqına müəyyən təzyiq göstərməsi funksiyasının yerinə yetirilməsi üçün kifayət olduğu, lakin bütövlükdə cəmiyyət üçün ciddi təhlükə yaratmayan səbəb kimi başa düşürdü. Keyns doktrinası və onun modifikasiyaları iqtisadiyyatın dövlət tənzimləməsində iqtisadi nəzəriyyə və praktikada mühüm rol oynamaqda davam edir. Məşğulluq, sosial təminat, səhiyyə və digər sahələrdə dövlət proqramlarına yönəldilmiş sosial-iqtisadi siyasət obyektiv olaraq əhalinin təkrar istehsalının şərtlərini müəyyən edir. Ən məşhur əsərlərindən biri “Məşğulluq, mənfəət, faizin və pulun ümumi nəzəriyyəsi”dir (1936). KƏND ƏHALĐSĐ - ölkənin kənd yaşayış məntəqələrində yaşayan insanlardan ibarətdir. Kənd təsərrüfatı əhalisindən fərqli olaraq, insanların kənd əhalisinə aid olmaları üçün onların məşğuliyyət xarakteri deyil, yalnız yaşadıqları məkan əsas götürülür.
bitkilərinin becərilməsi və kənd təsərrüfatı heyvanlarının yetişdirilməsi əsasında yeyinti məhsulları və sənaye üçün xammal mənbəyi olan iqtisadiyyat sahəsidir. Heyvandarlıq və bitkiçilik (əkinçilik) kimi altsahələri vardır. Kənd
təsərrüfatında əsas istehsal vasitəsi torpaqdır. Kənd təsərrüfatına bir sıra xüsusiyyətlər xasdır: istehsal prosesində bioloji və təbii amillərdən istifadə edilməsi, istehsalın mövsümiliyi, təsərrüfatçılıq obyektlərinin yerləşdirilməsi (kiçik hissələrlə) və s.
bütün əkin sahələrindən istehsal olunmuş (faktiki yığılmış) məhsulların həcmidir. Ayrı-ayrı bitkilər (kartof, şəkər çuğunduru, günəbaxan və s.) və ya bitki qrupları (dənli və paxlalı, tərəvəz, bostan, yem üçün kökümeyvəlilər və s.) üzrə hesablanır. Statistika orqanları kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsullarının ümumi yığımının miqdarını ölkə, region, həm
də hər
bir inzibati rayon səviyyəsində, bütün təsərrüfat kateqoriyaları üzrə və ayrılıqda kənd təsərrüfatı müəssisələri, fərdi sahibkarlar, ailə kəndli və ev təsərrüfatları üzrə uçota alır. Məhsulun yığımdan əvvəlki görünən mənzərəsini faktiki yığımdan fərqləndirilir. Statistika təcrübəsində əksər kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulları ilkin mədaxil çəkisi ilə (pambıq və tütün hesablama çəkisində) uçota alınır. Dənli bitkilərin və dən üçün günəbaxanın ümumi yığımları həm ilkin mədaxil çəkisində, həm də təmizlənmədən sonrakı çəkidə göstərilir. Yağlı bitkilər (qıvrım-kətan, xardal, soya, gənəgərçək və s.) üzrə döyülərək təmizlənmiş toxumların miqdarı əks olunur. Keşniş toxumunun yığımı hesablama çəkisində göstərilir.
torpağın hektarından və ya m 2 -dən) kənd təsərrüfatı məhsullarının orta toplanışını xarakterizə edən göstəricidir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının aşağıdakı göstəricilər sistemi tətbiq olunur: bitkilərin vegetasiyası (cücərməsi) və ya məhsuldarlıq növlərinin müəyyən dövr ərzində formalaşan məhsuldarlığının miqdarı; yığımdan əvvəl köküstü məhsuldarlıq; kənd təsərrüfatı bitkilərinin yığım
sahəsinə görə
faktiki məhsuldarlığı. Statistikada məhsuldarlıq demək olar ki, bütün kənd təsərrüfatı bitkilərində yazda dəqiqləşdirilmiş məhsuldar sahənin 1 hektarına hesabı ilə də hesablana bilər. Çətənə və kənaf (toxumçuluğa), birillik və çoxillik otlar (quru ot, yaşıl yem və toxum üçün), təbii biçənəklər, mədəni və yaxşılaşdırılmış otlaqlar üzrə orta məhsuldarlıq yalnız faktiki yığılmış sahə vahidinə hesablanır. Əksər kənd təsərrüfatı bitkilərində faktiki məhsuldarlığı hesablamaq üçün ilkin mədaxil edilmiş çəkidə (dənlilər üzrə - iş tam başa çatdırıldıqdan sonra)
ümumi yığım
göstəricisindən istifadə edilir. KƏND TƏSƏRRÜFATI HEYVANLARI- NIN MƏHSULDARLIĞI – müəyyən dövrdə bir heyvan hesabı ilə orta məhsul verimidir. Kənd təsərrüfatı heyvanlarının məhsuldarlığı göstəriciləri faktiki məhsul verən heyvanlar qrupu üzrə və ya bu məhsulun istehsalı üçün saxlanılan bütün heyvan
qrupları üzrə
hesablanır. Göstəricilərin hesablanması zamanı bu məhsulun istehsalında, onlar üçün ikinci dərəcəli olan heyvanlar nəzərə alınmamalıdır. Bir inək və camışdan orta süd sağımı ilin əvvəlinə süd verən sürüdəki bir inək və camışdan, onların orta illik sayı hesabı ilə hesablana bilər. Bir qoyundan orta
354
yun qırxımı ümumi yun qırxımını qoyunların ilin əvvəlinə olan sayına bölməklə hesablanır; bu göstərici ayrıca
olaraq zərifyunlu, yarım zərifyunlu, yarım qabayunlu, qabayunlu qoyunlar üzrə də hesablanır. Bəslənmədə, kökəltmədə və yemləmədə olan bir baş malın kütləsinin orta günlük artımı bəslənmədə, kökəltmədə və yemləmədə olan malın ayrıca olaraq hər bir heyvan növləri
və qrupları üzrə malın
saxlanmasının yem günlərinin həcminə; müəyyən vaxt anına bir baş malın orta kütləsi (yemləmədən çıxarılma, satış və s.) – malın ümumi kütləsini onun sayına bölməklə hesablanır. Yumurtlayan toyuqların orta yumurtlama qabiliyyəti - il üçün toyuq
yumurtalarının sayını
yumurtalayan toyuqların orta illik sayına bölməklə hesablanır. Yuxarıda göstərilənlərdən başqa, məhsuldarlığın aşağıdakı göstəriciləri müəyyən olunur: bir baş quşun orta çəkisi, bir dovşanın orta çəkisi, ilin əvvəlinə və ya bal yığımı dövründə olan bir arı ailəsindən orta bal alınması, bir barama toxumu qutusuna (barama qurdunun yumurtası) düşən barama alınması.
Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|