Referat jumíSÍ Tayarlaǵan: Jarılqaǵanova. A qabıllaǵan: Seytimbetova. N joba

2.1. Beruniydiń xronologiyaǵa tiyisli shıǵarmaları.
“Al-asar ul-boqiya" - " Ótken áwladlar estelikleri" - Orta Aziyalıq ullı alım -entsiklopedistnıń birinshi iri shıǵarması, opatınıń toǵız júz jıllıǵı hám sáneden baslap mıń jıllıq (musulman ayiy kalendarı boyınsha ) tuwılıw tapqan kúnin jáhán ilimiy jámiyetshiligi jaqında bayramlaǵan 1. Abu Rayhon Muhammad Ibn Ahmad al-Beruniy ájayıp astronom 2, geograf 3 hám geolog 4, tariyxshı hám etnograf, filosof 5, filolog hám shayır, dóretpeleri óz dáwirinen talay aldında bolǵan., Evropa Oyanıw dáwirdiń kóplegen aldıńǵı ilimiy ideyaların yarım mıń jıllıqta kutgan. Usınıń menen birge, bul Beruniydiń birinshi kitapı bolıp, ol XIX ásirdiń 70-jıllarında baspa etilgen Beruniy ilimiy miyraslarınıń tınımsız noshiri hám izertlewshisi Eduard Zaxau sebepli evropalıq ilimpazlarǵa málim boldı. “Al-asar ul-boqiya” shıǵarmasınıń arabsha teksti hám awdarması, onı zamanagóy ilim dárejesinde turǵan ullı alımdıń birinshi ómirbayanı menen támiyinlew 6. Endi Shıǵıstanıw institutı tárepinen tayarlanǵan orıssha awdarmanıń baspa etiliwi sebepli. Ózbekstan SSR Pánler akademiyası izertlewleri, bul ájayıp dóretpe sovet kıtapxanları dóńgelekleriniń múlkine aylanıp barıp atır.
Beruniy kelip shıǵıwı boyınsha Xorezmlik bolıp, áyyemgi hám dáslepki orta ásirler Xorezmniń sol Iranzabon xalqınan bolıp, ol túrli turkiyzabon elementlerdi ózine sińirip, ózbek xalqi quramına kirip, házirgi Xorezm ózbekleriniń etnik tiykarın quraydı. Ol eramizǵa shekemiy 973 jıl 4 sentyabrde tuwılǵan. (Afrigid Xorezmniń áyyemgi paytaxtı 8) qalasınıń shetsinde (“birun”) kóbinese ápiwayıǵana “Xorezm qalası” dep ataladı 9.Beruniydiń kelip shıǵıwı hám ómiriniń dáslepki jılları bizge derlik belgisiz, eger ol I. Yu. dıń sózlerine kóre, " qala shetsidan kelgen adam" jáne social tómen siyasiy gruppadan shıqqan dep shama qılıw ushın júdá kóp sebepler
bar. Beruniydiń óz qosıqtıń bir qatarılarında avtordıń túbirsizligi aytıp ótkeni:
“... Rasin aytqanda, haslıımdı bilmiymen. Óytkeni, men babamni teńimayman, otamni tanımaǵan bolsam, babamni qay jerden bilemen”.
Bálki Beruniydiń sociallıq-siyasiy hám ilimiy qarawların áyne plebey kelip shıǵıwı túsintiredi. Beruniy musulman ortalıǵında haqılı bolǵan kóplegen qaǵıydalarǵa ózine isenimli túrde qarsı shıǵadı. Bul jerde, sózsiz, onıń pravoslav Islamǵa hám sol waqıtta húkimran bolǵan social basqarıw princpına keskin dushpan bolǵan karmatlar-batinitlar menen baylanısları tásir kórsetti. Bul jol menen sol dáwirden aldıńǵı bolıp, tiykarınan dıyxan hám ónermentlerge tayanǵan. Beruniydiń dáslepki dóretpelerinen biri “Aq 11 hám karmat kiygan adamlar haqqında gúrrińler” kitabı bolǵanlıǵı kútilmegen jaǵday emes. Bul kitap bizgeshe jetip kelmegen, lekin avtor óziniń basqa dáslepki shıǵarması “Al-asar ul-boqiya ”da qayta -qayta alıp kelgen. Hár halda, ullı alım dóretiwshilik iskerliginiń dáslepki jılları pútkil turmısı sıyaqlı alaǵada siyasiy ortalıqta ótti. 1937 jılda Dehlide baspa etilgen keyingi jumısında ol sonday jazadı :
“384 hám 385 musılmansha jıl esabı jıllarda astronomık ólshewler ettim... Lekin men awıl (Bushkatir) ushın tek ekliptikanıń eń bálent noqatın ornatıwǵa eristim, ol Jeyhun , Xorezm qalasınan qublada jaylasqan. sonıń menen birge azimutsiz ekliptika. Bıraq kún Xorezm zadaganlari ortasında g'ala-g'ovur menen juwmaq taptı, bul bolsa olardı bul “shabıwıl”ni toqtatıp, pana tabıwǵa, pana izlewge hám (keyin) óz watanların biygana jurtqa taslap ketiwge májbúr etti. Sonnan keyin, bir neshe jıl dawamında men ushın tınıshlıq ornatilmadi, waqıt rahmi kelip, dúbeleyler tınıshlanmagansha. Táǵdirdiń qıy-chuvlaridan, aqmaqtıń maǵan háwes etkeninen, mıyırban oyshıldıń maǵan rahmi kelgeninen jerkendim. Bunnan keyin, men Xorezmshax sheyiti Abul-Abbos (Alla onıń dálillerin kórsetip bersin) dáwirinde bos waqıt taptım hám taǵı ekliptikanıń, sonıń menen birge, azimutsiz ekliptikanıń iyiwin
ólshep kórdim. Bıraq bir jıl ótpedi, hámme zat taǵı (shańǵa aynalǵan )... (jaǵdaylar ) maǵan ózimge uqsaǵan adam ushın kóbirek múnásiplew bolǵan túp jaǵdayımga qaytıwǵa múmkinshilik bermadi”.
Beruniydiń bul dáwirdegi bizgeshe jetip kelmegen dóretpeleri arasında saray tariyxshısi-memuarchisi Abu -l-Fazlnıń Ǵaznaviylar dáwirdiń keń jılnamasınan kóshirip alınǵanlardan bilgenimiz “Tariyxı Xorezm” bólek qızıǵıwshılıq oyatadı. Muhammad Beyhaki. Bul kóshirip alınǵanlar Mahmud G'azniynıń Xorezmge qarsı júriwi juwmaǵına tuwrı keledi, bul bolsa tariyxshı Beruniydiń ilimiy qızıǵıwshılıqları hesh qashan uzaq ótken zaman menen shegaralanmaganligini, onıń birinshi tariyxıy shıǵarmasında bolǵanı sıyaqlı (Karmatlar haqqında ) da anıq kórsetip beredi., ol ótken zamandı házirgi dáwir menen bekkem baylanıstırdı. Bul ullı Xorezmlik turmıs jolı hám ilimiy miyraslarınıń júdá qısqa hám tolıq bolmaǵan xarakteristikası bolıp tabıladı.
Beruniy ómiriniń bul dáwirine tiyisli kem hám keri maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, ol tekǵana Ma'mun sarayında payda bolǵan “Úrgenish akademiyasi” 19 Orta Aziyanıń túrli regionlarınan kelgen ilimpazlardıń jaqtı kompleksinde úlken rol oynaǵan. máslahátshisi, shaxnıń derlik ministri bolǵan. Bul, itimal, Beruniy kórkem ádebiyatqa baylanıslı miyraslarında bul dáwir tiyisli dóretpelerdiń tolıq joq ekenligin túsintiredi - alım siyasiy iskerlik menen shuǵıllanǵan.
1017 jılda Beruniy turmısında jańa páleket júz berdi. Ǵazna despoti menen jaqınlasıp kiyatırǵan kelspewshilik daǵı baxıtsızlıqlı siyasiy jaǵdayda 20 Beruniy qorǵaw ushın diplomatik tayarlıq kórgen halda úlken siyasiy rol oynalıǵi haqqında dáliller bar. Mahmud G'azniy áskerleriniń Xorezmge bastırıp kiriwi ullı alımnıń qolǵa alınıwı hám Ǵaznaǵa alıp ketilishi menen juwmaqlanadı.
Ǵazna asirligi dáwiri - 1017-1048 jıllar.- Beruniy ómiriniń eń qıyın hám usı waqıtta eń nátiyjeli dáwiri bolǵan. Aldın Mahmud dáwirindegi salmaqli yarım qullik poziciyasi, keyininen Mahmud opatınan keyin onıń balası Ma'sud dáwirindegi sharayat anaǵurlım jaqsılandi. Ardaqlı watanınan uzilib qalǵan (shama menen 1034-jıllar átirapında qısqa múddetke Xorezmge barıwǵa muwapıq bolǵan
deyiwge tiykar bar) hám siyasiy turmıs daǵı aktiv qatnasınan bolǵan Beruniy bar kúshin izertlew jumıslarına, birinshi náwbette tábiyattanıwlıqqa baǵıshlaydı.. 1025-jılda ol “Abay nihobat al-ámekin li-tashix masafat al-masakin” (“Xalıq punktleri aralıqların tekseriw ushın jaylardıń juwmaqlawshı shegaraların anıqlaw”) 21-sanlı qızıqlı astronomık-geografiyalıq qollanbasın jazdı. házirge shekem tek bólekan baspa etilgen hám derlik awdarma etilmegen. Qollanbada, haqıyqatında, zamanagóy ilim tárepinen tastıyıqlanǵan Amudarya aǵımınıń ózgeriwi teoriyası tiykarǵı mániste islep shıǵılǵan. 1030 -jılda Beruniy óziniń ataqlı “Hindistan” 22 — orta ásir tariyxıy -etnografik ádebiyatında teńi joq monografiyası ústinde islewdi juwmaqladi. Ol óziniń ideologik mazmunına kóre Ǵaznaviylarnıń Misantropik ideologiyası menen ájayıp kontrasttı ańlatadı. Tap sol jıllarda Beruniy “Astronomiya hám juldızlarǵa tiyisli Ma'sud kesteleri” (Ma'sud nızamları ) sıyaqlı dóretpeler hám astronomiya hám astronomık geografiyaǵa tiyisli bir qatar basqa dóretpeler jarattı ; mineralogik qollanba, onıń awdarması A. M. Belenitskiy hám G. G. Lemmlein tárepinen tayarlanǵan hám jaqında SSSR Pánler akademiyası baspasınıń " Pán klassikasi" gruppaında baspa etiledi; Beruniydiń jaqında tabılǵan sońǵı dóretpelerinen biri farmakognoziyaga tiyisli qollanba hám basqa dóretpeler bolıp, olardıń kópshiligi bizge tek bas bet hám kóshirip alınǵanlar arqalı málim.
Beruniy kórkem ádebiyatqa baylanıslı usılına tán ayrıqshalıqlardı ózinde jámlegen bul bólekti túsiniw ańsat emes (bul tekstte keltirilgen sáneler hám suwretlengen waqıyalar dawam etiw waqti ortasındaǵı saykes emeslik haqqında sóylemey atırmız ). Bıraq eger biz aytıp ótken sózlerdi esapqa alatuǵın bolsaq, ol jaǵdayda avtor tekǵana bizge málim bolǵan basqa derekler aytıp ótkeni sıyaqlı, 995 jıl waqıyalarında, bálki odan aldınǵı hám odan aldınǵı waqıyalarda da aktiv qatnas etken degen shama bolıwı múmkin. 995 Beruniy jas bolıwına qaramay, gúresip atırǵan partiyalardan birewiniń kózge kóringen siyasiy jetekshisi retinde óz watanı siyasiy turmısında úlken rol oynaǵan bolsa kerek - bunı “aqmaqlardıń kúnshilliki” haqqındaǵı sózler anıq kórsetip turıptı.
Sonday etip, aldımızda jas Beruniy payda boladı - qala pleblari safidan
bolǵan túbirsiz. Ol jasligidanoq ózin astronomiya hám geodeziya máselelerin úyreniwge baǵıshladi, sol sıyaqlı, bul jumıstı aqırǵı Afrigidlar sarayında astronomık xızmettiń bir bólegi retinde baslaǵan. Usınıń menen birge Beruniy de tap sonday qiziǵıwshań bolǵan - hám barlıq maǵlıwmatlarǵa kóre, tekǵana teoriyalıq tárepten - antifeodal xalıq háreketleri hám “Xorezm”ga qarsı gúresde bizge málim, bálki, sózsiz, zárúrli rol oynaǵan.
Beruniydiń Xorezmnen uzaq múddetli birinshi xijrası Afrigiylar mámleketiniń nobud bolıwı hám Xorezmniń Úrgenish ámirleri ıqtıyarına qosılıwı menen baylanıslı. Bul waqıyalar hákimiyattıń jámáátlik qul iyelewshilik dástúrleri tasıwshısı bolǵan patriarxal-feodal zodagonlar qolınan, tiykarınan, jańa kelgen arab, Xurasan, So'g'd (Buxara ) hám turkiy elementlerden shólkemlesken jańa zodagonlar qolına ótiwin anglatardi. xalifaliknıń arqa wálayatlarındaǵı aldın arablar, keyininen samaniyler hukmdorlari xızmetinde aldınǵa jıljıǵan.
Feodal gruppalardıń birinshisi óz gúresinde xalıq arasından - kommunal dıyxanlar hám qala pleblarinıń bir bóleginen siyasiy járdem izlengen hám kóbinese tawıp kelgen, olar jańa feodallarda eski patriarxal-feodal zodagonlarga qaraǵanda qáwiplilew hám shápáátsiz dushpanlardı kórgen. Beruniy taxtdan aǵdarılǵan úrim-putaq menen baylanıslı bolıp, Kórinip turıptı, olda, tekǵana saray astronomı -jol-jobashısı, bálki siyasiy waqıyalardıń aktiv qatnasshısı retinde de óz watanın ketiwǵa májbúrli. Bul onıń birinshi uzaq xijrası dáwirinde, Xorezm afrigidlari sıyaqlı áyyemgi feodal -dihqonlarnıń bir qatlamınıń wákili bolǵan Jurjon (Gurgen dáryası háwizi, áyyemgi Girkaniya) húkimdarı Qobus ibn vashmgir xızmetinde bolǵan. Beruniy óziniń ataqlı “Estelikleri”ni jazǵan, ol shama menen eramizǵa shekemiy 1000 -jıllarda tawsıladı. ol endigina 27 jasda edi. Bul kitapta astronomık maǵlıwmatlarǵa tiykarlanǵan texnikalıq xronologiyaga arnalǵan sonda da, birinshi náwbette tariyxıy dóretpe ekenligin aytymiz hám ol belgili tábiyatshi alım tárepinen jazılǵan. Kitap sol dáwirdiń eń aktual temalarınan birinde jazılǵan. Onıń orayında pútkil Jaqın hám Orta Shıǵıstıń keń ulıwma tariyxıy fonında berilgen Iran dúnyası menen baylanısqan Iran úrim-putaqları hám úrim-
putaqlarınıń ata-teginiń shıǵısı boyınsha shejiresi hám xronologiyasi jaylasqan. Beruniydiń ǵarrı zamanlası, “Shaxlar kitapi” avtorı ullı Firdavsiy kórkem qurallar menen uddalagan ullı wazıypanı avtor basqa qurallar menen de atqaradı.
Bul tariyxıy basqıshda feodal mal-múlkliliktiń jańa forması menen baylanıslı bolǵan jańa Muktai (Iktadarlar) aristokratiyasiga qarsı onı qollap -quwatlaǵan Dihqon zadaganlarinıń óz siyasiy rolin saqlap qalıw ushın gúresip atırǵan kúshli ideologiyalıq quralı edi. Xorezm pleblaridan bolǵan, karmatiy bid'atiga jaqın bolǵan Beruniy Qobus sarayında uzaq waqıt til tabıwa almadı. Onı tark etgach, alım bir múddet Ray wálayatında jasap, keyin taǵı Jurjonga jetip keldi hám aqır-aqıbetde, shama menen 1010 -jıllarda óz watanına, Xorezmge, jańa paytaxt - Úrgenishga qaytıp keldi hám ol jerge ekinshi (hám) usınıs etti. aqırǵı ) ma'muniylar úrim-putaǵı wákili — Xorezmshax Ma'mun ibn Ma'mun.
Beruniy dereklerdi izertlewdiń sın kózqarastan -analitik usılın qatań hám izbe-iz dawam ettirdi. Dereklerge sın kózqarastan jantasıw, álbette, onıń ótken zamanlasları tárepinen ámelge asırılǵan, bıraq Beruniy ushın dereklerdi sın pikir bıdırdıw izertlewdiń tiykarǵı shártiga aylanadı. Beruniy, álbette, tariyxshılarni eskertgen tárepkashlik hám beyimlikten pútkilley qutıla almadı, lekin bul tarawda ol barlıq salaflari hám zamanlaslarınan joqarı turadı ; Bul, itimal, Beruniydiń akser tariyxıy dóretpeleri, óz sın pikirlerinde júdá ózine isenimli bolǵan derekler tariyxıy ádebiyattıń kópshilik zamanagóy qarıydarları ushın maqul túsetuǵın bolıwı múmkin bolmaǵan dereklerdiń joq bolıp ketiwiniń sebeplerinen biri bolsa kerek.