Referat jumíSÍ Tayarlaǵan: Jarılqaǵanova. A qabıllaǵan: Seytimbetova. N joba

2.2. Beruniydiń “Áyyemgi xalıqlardan qalǵan estelikler” shıǵarması
“Al-asar ul-boqiya” avtorınıń dıqqat orayında - jáne bul menen ol óz dáwirdiń kópshilik tariyxshılaridan keskin parıq etedi - shaxlar hám qaharmanlar iskerligi tariyxı emes, bálki siyasiy waqıyalar tariyxı emes, bálki tariyx bolıp tabıladı. xalıqlar mádeniyatı, olardıń úrp-ádetleri hám ádetleri. Sonlıqtan, “Al-asar ul-boqiya”ni tap “Hindistan” sıyaqlı tariyxıy, ádetiy mániste emes, bálki
tariyxıy -etnografik izertlew retinde kóriw múmkin. Bul ózgeshelik Beruniydiń
jazba derekler menen bir qatarda etnografik dereklerden de keń paydalanılıwı menen bekkemlenedi: awızsha dástúr, awızsha maǵlıwmat hám jeke baqlaw.
Bul Beruniydiń bul shıǵarmasınıń salawatın talay asıradı. Ol hár qanday konsolidatsiyalangan tariyxıy shıǵarmada keń tarqalǵan hám hátte sonday kólemde islep shıǵılǵan hám orınlanǵan kompilyatsiya elementiniń júdá kem bólegin óz ishine aladı.
Bul shıǵarmada avtor tárepinen shaxsan tóplanǵan túpkilikliat ústinlik etedi, qayta -qayta tekserilip, sın kózqarastan analiz etiledi.
Kalendardıń tolıq xarakteristikası, ásirese kalendar bayramları hám túrli xalıqlar arasında awıl xojalıǵı ciklı menen baylanıslı unutilmas kún úlken qızıǵıwshılıq oyatadı. Bul Jaqın hám Orta Shıǵıs xalıqlarınıń, birinshi náwbette, Oraylıq Aziya xalıqlarınıń ekoatıkalıq turmısı, úrp-ádetleri, úrp-ádetleri hám ıqtıqatlarına tiyisli ayriqsha ensiklopediya bolıp, tariyxıy derekler ádetde qaysı ráwiyat haqqında únsizlik saqlay atırǵanı perdesin kóteredi.
Bıraq, Ibn Abu Zakariya menen bolǵan epizoddan keyin tezlik penen karmatiy (batinit) iseniminiń 30 xarakteristikası, aytajaq, avtordıń shialarga qayırqomligini kórsetedi, bul shamanı shubha astına qóyadı. Biruniy karmatiy bid'atinıń hádden tıs kórinislerine dushpan bolıp, birinshi náwbette, IX asirde Araviya daǵı jawıngerlik karmatiylar háreketiniń ekstremal kórinisleri bolǵan karmatiyaliklar hám sırlılar ortasında shegara sızadı.- hám xalifaliknıń shıǵısında keń tarqalǵan azmaz jenilrek aǵıs. " Bul sodomit (Ibn Abu Zakariya) payda bolıwınan aldın, karmatiyaliklar sırlılardıń birpara isenimlerine tán alıw etiwgen hám olar Ali qáwiminiń tárepdarları qatarına kirgenler - ol zotga alayhissalom! ",- dep jazadı Beruniy dáslepki basshılardan birine muńlaslıq menen. karmatiylar háreketinen, Abu Tohir Sulaymon ibn al-Hasan. Qarmatiylar háreketiniń pitneshilik xarakterin hám Beruniydiń bul háreket menen baylanısıwınıń turaqlı dástúrın esapqa alsaq, avtordıń óz qarmatiy muńlaslıǵın yashirmaslik qálewin túsinemiz. Bıraq, bul muńlaslıqlar keltirilgen bólekte anıq kórinetuǵın boladı.
Avtordıń túrli xalıqlar hám ıqtıqatlardıń keri xronologik sistemaların
birlestiriwge qaratılǵan úlken urınıwı da júdá qızıq. Beruniyden talay aldın xalifalik húkimranlıǵı astında túrli materiallıq hám diniy dástúrlerge iye bolǵan úlken xalıqlar kompleksiniń qosılıwı da xronologiyani, da túrli xalıqlardıń tariyxıy ótken zaman haqqındaǵı qarawların qanday da birlestiriw zárúrshiligin tuwdırdı. Bálki Beruniy ijodidagi eń qızıq zat bul qosılıwǵa umtılıwlardıń kórinetuǵın bolıwı bolıp, tiykarınan bul dáwirdiń tariyxıy sharayatında jáne de úlken tártipsizliklerge alıp keldi. Beruniydiń málim sistemanı bul tártipsizlikke alıp kiriwge urınıwı, tuwrısıda, tabısqa erise almadı, sebebi tábiyatan bir-birine uyqas kelmaytuǵın hádiyselerdi ilimiy tiykarda birlestirib bolmaydı, lekin wazıypanıń ózi anıq úlken bolıp tabıladı.
T. I. Raynovnıń “Al-Beruniy - Oraylıq Aziyanıń ullı alımi” atlı júdá qızıqlı maqalasında Beruniydiń sociallıq-siyasiy qarawlarına berilgen bahoga qosıla almaymız. feodallar óziniń mámleket hákimiyatı teoriyasında " Mahmud Ǵaznawiydıń siyasiy ámeliyatidan" juwmaqlarına tıykarlanıp, hátte óziniń social háreketlerge bólek itibarın feodal elitanıń klasıy mápleriniń in'ikosi retinde aytadi, onıń wákili bolǵan. Mahmud G'azniy.
T. I. Raynov Beruniydiń mámleket hákimiyatı túsinigin tushunmagan, bir qatar aralıq buwınlar arqalı Aflotunnıń “Mámleket”iga kóterilgen, onıń konsepsiyası sırlı karmatchilarnıń siyasiy qarawlarında úlken rol oynaǵan. Sırlılar ideologiyası hám oǵan jaqın Beruniy qarawları erte feodal ideologiyası bolıp, ele da jámáátlik qul iyelewshilik dástúrlerimenen tolıq to'yingan hám sol sebepli " jańa feodallar" ideologiyasına keskin dushpan edi. Beruniydiń, sonıń menen birge, karmatiyaliklarnıń siyasiy ideyalarında miynetkesh xalıq - dıyxanlar hám ónermentler máplerin izbe-iz qorǵawdı kóriw biymániliklik bo'lar edi, lekin sonı esta saqlawımız kerek, bunday izbe-iz ideologiya bolmaǵan hám bolıwı da múmkin emes. Bul dáwirde miynetkesh ommanıń hám bolıwı da múmkin emes edi, ǵalabalıq háreketi sol waqıtta áyne dáslepki feodal bayraǵina astında háreket etken.
“Al asar ul-boqiya”nıń “Jalǵan payǵambarlar dáwiri hám olarǵa aldangan
qáwimler dáwiri neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiyası” 28 bapı kóbirek qızıǵıwshılıq oyatadı. Avtor basqa orınlarda bolǵanı sıyaqlı bul jerde de dereklerge sın kózqarastan jantasıwı, túrli kózqaraslardı qalıs bayanlawǵa umtılıwı menen bir qarawda ózin islamdaǵı mektepler aǵıslarına biygana, hátte dushpan degen tásirler oyatadı. Qarmatiylar jetekshilerinen biri - Ibn Abu Zakariya 29 dıń keskin xarakteristikası Beruniydiń pútkil qarmatiylar háreketine dushpanona munasábeti haqqında pikir jaratılıwması múmkin.
Abu Rayhon Beruniy óziniń «Xronologiya» shıǵarmasında eramızǵa shekemgi 441-jıldı zardusht y il esabı sol jıldan baslanǵan dep kórsetedi. Zardusht kalendarı 365 kún, hár biri 30 kúnden dúzilgen 12 ay hám taǵı 5 kúnden ibarat, tórt jılda taǵı bir kún arttırılǵan. Sonday eken, hár tórt jılda (artıq kúni bar jıl jılında ) on ekinshi aynıń aqırına 5 kún emes, 6 kún qosılǵan.
Otız kunga atab qoyılǵan usı atlar jıldıń on eki ayındaǵı hámme kúnga tiyisli bodgan. Zardusht jıl esabı eramizǵa shekemiv 632-jılǵa shekem qollanıp keldi. 632-jılda sosoniy patshahlardan Yazdgird III zardusht kalendarın isloh etedi.
Abu Rayhon Beruniy So'g'd aylar tuwrısında da maǵlıwmat beredi. Elarda on eki ay bolıp, bul aylar hár biri otız kúnden esaplanǵan. So'g'diy ay atları :