Referat mavzu: Korxonalarida asosiy fondlarni modernizatsiyalash asosida

К = F xV 
k e  
bu yerda: 
Ek - kapital qo'yilmalarni tej ash, so'm; 
F
e
- hisobot yilida mahsulot fond sig'imining o'tgan yildagiga nisbatan 
o'zgarishi, so'm. 
Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilashning 
asosiy yo'nalishlari sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin: 
• smena davomida uskunalar bekor turib qolishini qisqartirish va uning oldini 
olish; 
• uskunalarning smenalik koeffitsientini oshirish; 
• bekor turuvchi uskunalarni qisqartirish va tugatish; 
• ta'mirlash va profilaktika tadbirlarini o'z vaqtida va sifatli ravishda amalga 
oshirish; 
• uskunalarni ekspluatatsiya qiluvchi xodimlarning malakasini oshirish; 
• ishlab chiqarishni tashkil etishni va resurslar bilan ta'minlashni yaxshilash. 

---

15
Ishlab chiqarish quvvatining mohiyati va hisoblash usullari 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi 
korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. U ishlab chiqarish 
dasturini asoslashda katta rol' o'ynaydi hamda korxonaning belgilangan nomenklatura 
va sifatli mahsulot ishlab chiqarish bo'yicha potentsial imkoniyatlarini tavsiflaydi. 
Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqarish quvvati - bu, ma'lum bir vaqt 
davomida ilg'or texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil 
qilishning ilg'or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo'lgan mahsulotlarning 
maksimal darajasidir. U qoidaga ko'ra, ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmining 
natural ko'rinishda, ushbu korxonaning ixtisoslashganligi va mahsulotning alohida 
turlari o'rtasidagi o'zaro nisbatiga ko'ra aniqlanadi. 
Paxta tozalash korxonalari ishlab chiqarish quvvati tayyorlanadigan paxta xom 
ashyosi miqdori, foydalai ish vaqti va asosiy uskuna sanalgan jin mashinalari soni 
bog'liq bo'ladi. 
Taqvimiy yil mobaynida ikki hosil yilida yetishtirilgan paxta qayta ishlanishi 
munosabati bilan paxta tozalash korxonasining bir yillik ish davri ikkita ekspluatatsiya 
davriga bo'linadi. Ana shu ikki davr orasidagi vaqt ekspluatatsiya qilinmaydigan davr 
bo'ladi. 
Ekspluatatsiya davrining uzunligi asosan, paxta tozalash korxonasi hududida 
yetishtiriladigan paxtaning hajmiga va uskunaning ish rejimiga bog'liq. 
64 
Birinchi ekspluatatsiya davri uchun mahsulot ishlab chiqarish hajmi o'tgan 
yildan qolgan paxtaning miqdoriga belgilanadi, paxta zavodidagi mavjud 
uskunalardan foydalanish darajasi ham anna shunga qarab belgilanadi. 
Yangi paxta hosili tayyorlanadigan ikkinchi ekspluatatsiya davrida esa, 
aksincha, uskunalardan foydalanishdarajasiga qarab ishlanadigan paxta hajmi 
belgilanadi. 
Uskunalardan foydalanish rejasini tuzishda jinlarning texnik jihatdan 
asoslangan ish unumi me'yori asosiy ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi. 
Korxonaning ishlab chiqarish quvvati ilg'or (asosiy) tsexlar quvvati bilan, sexlar 
quvvati bosh uchastkalar quvvati bilan, uchastkalar quvvati esa bosh uskunalar 

---

16
quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxona ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilab 
beruvchi ko'rsatkichlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
✓ uskunalar tarkibi va turlar bo' yicha soni; 
✓ uskuna, agregat va dastgohlardan foydalanishning texnik-iqtisodiy norma 
(normativ) lari; 
✓ uskunalarning ishlash vaqti fondi; 
✓ ishchilar soni; 
✓ ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va assortimenti (turlari va 
xilma-xilligi). 
Korxona ishlab chiqarish quvvatining boshlang'ich (yil boshida), yakuniy (yil 
oxirida), o'rtacha yillik hamda loyiha quvvati turlari mavjud. Loyiha quvvati qurilish 
loyihasida ko'zda tutilgan bo'ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta 
qurollantirish davomida loyiha quvvati kattalashtirilishi mumkin. Shu sababli 
amaliyotda loyiha quvvati ko'pincha korxonaning amaldagi quvvati bilan 
solishtiriladi. Korxonaning amaldagi quvvati korxona ishlab chiqarish dasturini 
tayyorlash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. 
Korxona ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda zahiradagi uskunalardan 
tashqari, barcha o'rnatilgan uskunalar hisobga olinadi. Ba'zi bir sexlarda (yig'uv, 
quyuv va boshqa sexlarda) ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarish maydonlariga 
asosan hisoblanadi. 
Ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda mahsulot birligiga sarflanuvchi vaqt 
normasi yoki har bir uskunaning unumdorlik normalari muhim ahamiyatga ega bo'lib, 
ular ilg'or hamda progressiv bo'lishi talab qilinadi. 
Korxona bosh bo'g'inining (asosiy tsexining) ishlab chiqarish quvvati quyidagi 
formula asosida hisoblanadi: 
n x F 
M = 
M 
m  
bu yerda: 
M - sex yoki uchaskaning qabul qilingan o'lchov birligidagi ishlab 
chiqarish quvvati; n - sex yoki uchastkadagi 
a
k s
 

---

17
ilg'or uskunalar soni; 
F
maks
- bosh uskunadan foydalanish mumkin bo'lgan maksimal 
muddat, soat; 
Mm - bosh uskunada mahsulot tayyorlashning progressiv mehnat 
sig'imi, soat. 
Amaliyotda ishlab chiqarish quvvati va uskunalarning yuklanishini hisob- 
lashda ba'zida xatolar, ular o'rtasidagi farqni sezmaslik hollari ham uchrab turadi. 
Korxona quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari, yangi texnika va aniqlangan 
zahiralardan foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo'lgan 
maksimal darajani tavsiflaydi, uskunalarning yuklanishni hisoblash natijalari esa, 
ushbu quvvatlardan rejadagi davrda foydalanishning darajasini aniqlaydi. 
Ishlab chiqarish dasturining korxonada mavjud bo'lgan quvvatlarga mos 
kelishini aniqlash uchun, o'rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati hisoblab topiladi. 
Uni hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 
л j 
, , M
v
x n
1
M
t
x n
2
M . ., = M + —
v
--------- 
1
---- 
l
----- 
2
ory n
12 12 
bu yerda: 
M
o
 y
yil
- korxonaning o'rtacha yillik quvvati; 
Mn - korxonaning yil boshidagi quvvati; 
M
v
- yil mobaynida kiritiluvchi quvvati; 
Ml - yil davomida ishlab chiqarishdan chiqariluvchi (yo'q qilinuvchi) 
quvvat; 
n1, n2 - ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan 
ishlab chiqarish quvvatlari yo'q qilingandan to yil oxirigacha o'tgan 
to'liq oylar soni. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog'liq 
bo'lgan mazkur chora-tadbirlar, ko'pincha ishlab chiqarish quvvatlari balansini tuzish 
yo'li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va ularni 
ta'minlash manbalariga bo'lgan ehtiyoji aniqlanadi. 
Paxta tozalash korxonalarida quvvatni hisoblashda asosiy uskuna sifatida jin 
uskunasi olinadi. Asosiy ishlab chiqarish bo'limi sanalgan jin bo'limida o'rnatilgan 

---

18
asbob-uskunalar ishi rejasini tuzishda quyidagi boshlang'ich ma'lumotlardan 
foydalaniladi: 
■ Km - o'rnatilgan jinlar soni; 
■ T
ch
- tola me'yoriy chiqishi (ushbu ko'rsatkich paxtaning selektsion navi, 
paxta yetishtiriladigan hududni hisobga olgan holda tarmoq bo'yicha 
o'rnatilgan me'yoriy ko'rsatkichdan kam bo'lmagan holda qabul qilinadi; 
■ P
r
 - o'rnatilgan jin uskunasi o'rtacha ish unumi (ko'p hollarda bu ko'rsatkich 
ilg'or korxonalar erishgan ko'rsatkich doirasida olinadi); 
■ K
a
 - o'rnatilgan jin uskunasidagi arralar soni (masalan 3XDDM rusumli jin 
uchun - 80 ta arra, DP-130 rusumidagi jinlar uchun 130 tarra va h.k.); 
■ T - ish vaqti yillik fondi; 
■ Ufr - ushbu korxona uchun foydali ish koeffitsienti. 
Ushbu ma'lumotlar asosida ishlab chiqariladigan tola miqdori quyidagi formula 
orqali aniqlanadi. 
Q = K x K x P x T x U * ,
2>T m
a
r
f k
5
 
bu yerda: 
K
m
 - o'rnatilgan j inlar soni, dona; 
K
a
 - jindagi arralar soni, dona; 
Pr - o'rnatilgan jin uskunasi o'rtacha ish unumi, kg. arra/soat (quvvatni 
hisoblashda ushbu ko'rsatkich uskuna pasportidagi ma'lumot asosida 
olinadi); 
T - ish vaqti yillik fondi, soat; 
67 
Ufk - foydali ish koeffitsienti.