Referat orınlaǵan: Sernazarova Elyanora Qabıllaǵan: Bektursinova Gulmira Nókis 2023 Joba

Gender lingvistika máseleleri

Filologiyanıń XX asirdegi rawajlanıwın hám XXI asirdegi zárúrli yonalishlarini sotsiolingvistika, psixolingvistika, kompyuter lingvistikasi, kognitiv lingvistika sıyaqlı shegara qatar yonalishlar belgilep bergeni biykarǵa emes, sebebi bul tarawlar tildi tikkeley onıń ámeliyatı menen boglab organadı. Bul taxlit organıw filologiyanı taǵı bir basqıshqa kotarishi menen birge til haqqındaǵı qıyallardı jáne de oydinlashtirishga, onıń strukturasın tereńrek analiz etiwge, tildiń rawajlanıwı, insan daǵı psixologiyalıq hám fiziologikalıq processlerde tildiń áhmiyeti sıyaqlı máselelerdi anıqlawtirishga járdem beredi. Songgi payıtlarda ǵalaba xabar quralları, atap aytqanda, baspasózimiz betlerinde jınıslararo munasábetlerge tiyisli publitsistik shıǵıwlar sezilerli dárejede kopaydi. Ásirese, hayallardıń jámiyettegi rolin asırıw kozda tutılǵan oy-pikirler talay salmaqlı. Buǵan deyin social -psixologiyalıq izertlewlerde eriwilayotgan eń saldamlı nátiyjeler de áyne jınıs túsinigine ol yamasa bul dárejede tiyisli bolib chiqayapti. Sol sebepli, tilimizde endigiden jınıs, yaǵniy gender istilohi aktiv qatnas eta baslar eken, onıń sotsiolingvistik túsinik retindegi mazmunın anıqlawtirib barıw kerek baladı. Házirgi kúndegi gender mashqalasına tiyisli izertlewlerdi v. A. Kirilina eki yonalishga ajratadı:

1. Gumanitar pánler sheńberinde gender mashqalası. Bunda sotsiologiya, psixologiyada organılǵan izertlewler filologiya ushın tiykar baladı. Genderdıń kategoriya retindegi hám antologik mártebesi organıladı. a) gender analiziniń umumilmiy principleri. Gender mádeniyat hám jámiyet rawajlanıwınıń tuwındı bolib salıstırıwiy xarakterge iye; konvensional mánis retinde tán alınadı. Gender basqa sotsiomadaniy konstruktlar sıyaqlı ozgaruvchan bolıp tabıladı.
Gender umumilmiy kategoriya bolıp tabıladı; hár bir pán sheńberinde genderdıń oziga xosligini hám qaysı metodlar járdeminde organilishini itıbarǵa alıw kerek. b) gender analiziniń lingvistik principleri. Gender komunikativ baylanıstiń zárúrli kriteryası esaplanadi. Genderdıń materiallıq simvolik tábiyaatı gender menen baylanıslı oxshatishlarning júzege keliwine alıp keledi. til hám kommunikatsiyalardıń gender aspektlarini organıw ushın lingvistik metodlar qollanıladı. Ulıwma filologiyada qollanılıp atırǵan (sotsiolingvistik, psixolingvistik, lingvomadaniyatshunoslik hám basqa) metodlar paydalanıladı.
2. Lingvistik genderologiya yamasa gender lingvistikasi mashqalası. Gender lingvistikasi ilimiy yonalishdagi gender izertlewleri quramına kirip, lingvistik túsinikler járdeminde genderni organadı. Bund adamlardıń tilin ańlatılıwı, er adam hám hayallarǵa qanday baha beriliwi hám de qaysı semantik oblastlarda olardıń koproq tarqalǵanlıǵı, bunıń tiykarında qanday lingvistik mexanizm bar ekenligi menen ańlatpalanadı.
3. Genderdıń sóylewde júzege shıǵıwı: gender qanday qurallar hám qanday kontekslar járdeminde ańlatpalanayotganligi, bul protsessga social faktorlar hám kommunikativ qurallar qanday tasir korsatayotganligi organıladı. Házirgi waqıtqa shekem bul tarawda social determinizm teoriyası hám biodeterminizm teoriyaleri báseki etip kelip atır. Házirgi kúnde gender lingvistikasida genderdıń túrli tárepleri organılıp atır. Olardıń ayırımların bólek takidlab atıwdı kerek taptık:- gender hám intonaciya; - gender hám urgu; - gender hám geminatsiya; - gender hám leksik qatlam; - gender hám mánis kochishi; - gender hám morfologiyalıq korsatkichlar; - gender hám sintaktik qurallar; - gender hám frazeologizmlar; - gender hám diskurs; - gender hám pragmatika; - gender hám álemdiń tilge tiyisli tábiyat kórinisi; - gender hám virtual baylanıs; - gender hám paralingvistik qurallar hám basqalar. Gender kop aspektli túsinik esaplanadı. Sol sebepli gender menen baylanıslı máseleler kopgina tarawlardıń tekseriw obiekti esaplanadı. Atap aytqanda, sotsiologiya, psixologiya, kognitologiya, lingvistika sıyaqlı pánlerde gender túrli aspektlarda izertlew etilip atır. Til qurılısında jınıslıq ayrıqshalıq onıń gilti hám mexanizmin beredi.