Referat orınlaǵan: Sernazarova Elyanora Qabıllaǵan: Bektursinova Gulmira Nókis 2023 Joba

Baylanıs processinde genderdıń júzege shıǵıwı

Filologiyada ananviy analiz usıllarında baqlawlar alıp barılıwı menen birgelikte, onı sotsiologiya, psixologiya hám de taǵı basqa pánler menen boglovchi jańa analiz usıllarına qızıǵıwshılıq kusheytip atır. Bul analiz usılları menen baylanıslı filologiyada jańa zamanagóy yonalishlar payda bolmoqda. Áne sonday yonalishlardan biri lingvogenderologiya bolıp tabıladı. Bul pánniń izertlew dáregi tildiń gender qásiyetlerin organıw bolib, bunda eki másele: hayallar hám er adamlar sóylewiniń ayırmashılıqları hám de oziga tán qásiyetleri; til sistemasında er adamlıq hám hayallıq belgileri menen baylanıslı túsiniklerdi ańlatiwshı til birliklerine itıbar qaratıladı. Filologiyada gender máselelerin organıwda sóylewiy iskerliginiń barlıq korinishlari: jazba hám awızsha tekstler izertlew obiekti bolib xizmet etiwi múmkin. Dúnya filologliginde bul máselelerge bagishlangan jumıslar ádewir. Til hám gender mashqalası izertlewinde diskursga bólek áhmiyet beriliwine sebep áyne sazlawuvda hayallıq hám er adamlıq belgileri menen shártlangan koplab hádiyseler, atap aytqanda, sóylewdiń hayal yamasa er adamlarǵa tán qásiyetleri voqelanadi. Sol tárepten diskursning gender qásiyetlerin ashıp beriw júdá qızıqlı malumotlarni beredi. Diskurs termini fransuz tilinen alınǵan bolib (discours), teksttiń awızsha sazlawıw forması, dialog, bir-birine mánis tárepinen boglangan oy-pikirler yigindisi, sóylewiy dóretpe manolarini ańlatadı. Ozbek tilinde ámelge asırılǵan izertlewlerde diskurs termini koproq awızsha tekst manosini ańlatadı. Hár qanday talqinda da diskurs tekst túsinigi menen ajıralmas baylanıslı. Takidlash kerek, filologiyada diskurs hám tekst túsinikleriniń ozaro munasábeti máselesi ilimiy tartısqa da sebep bolǵan. Sol orinda filolog Sh. Saparovning tómendegi pikirleri tıyanaqlı bolıp tabıladı: Maqulı, salıstırıwlanıp atırǵan bul eki hádiyseni giperonim giponim munasábetinde organıw bolıp tabıladı.

Diskurs insan sanalı iskerliginiń malum bir túri, gruppası bolsa, tekst onıń bir korinishi bolıp tabıladı.


Juwmaq

1. Gender kop aspektli túsinik esaplanadı. Sol sebepli gender menen baylanıslı máseleler kopgina tarawlardıń tekseriw obiekti esaplanadı. Atap aytqanda, sotsiologiya, psixologiya, kognitologiya, lingvistika sıyaqlı pánlerde gender túrli aspektlarda izertlew etilip atır. Gender social apparat retinde filologiya páninde de oziga tán orin tutadı. Sol sebepli gender eń kop organılıp atırǵan tarawdıń da filologiya bolıp tabıladı.

2. Lingvistik genderologiya hár qanday jańa yonalish sıyaqlı oziga tán qırlarǵa, yaǵniy túsinikler apparatı kategoriyalari anıq qáliplespegen jańa yonalish bolıp tabıladı. Bul jańa yonalish oziga tán izertlew usılları hám metodlarınıń qáliplesiw processinde bolıp tabıladı. Usınıń menen birge filologiya ilimiy maydanındaǵı ilimpazlar lingvistik izertlewler metodlarınan hám de, sotsiolingvistika, psixolingvistika hám basqa gumanitar pánler (lingvistika, tariyx, ádebiyattanıw ilimi hám boshq.) metodlarınan paydalanıwyapti.
3. Filologiyada gender máselelerin organıwda sóylewiy iskerliginiń barlıq korinishlari: jazba hám awızsha tekstler izertlew obiekti bolib xizmet etiwi múmkin. Dúnya filologliginde bul máselelerge bagishlangan jumıslar ádewir. Til hám gender mashqalası izertlewinde diskursga bólek áhmiyet beriliwine sebep áyne sazlawuvda hayallıq hám er adamlıq belgileri menen shártlangan koplab hádiyseler, atap aytqanda, sóylewdiń hayal yamasa er adamlarǵa tán qásiyetleri voqelanadi. Sol tárepten diskursning gender qásiyetlerin ashıp beriw júdá qızıqlı malumotlarni beredi.
4. Ozbek tilinde de dúnyadaǵı barlıq tiller sıyaqlı, pikir tek lingvistik jal menengine emes, bálki lingvistik bolmagan (ekstralingvistik yamasa paralingvistik) qurallar imoishoralar hám de implitsit (balaklarga ajıralmaytuǵın) dawıslar járdeminde de ańlatpalanadı. Sóylewdi toldiruvchi noverbal qurallarda da genderologik ayırmashılıqlardı baqlaw múmkin. Sol sebepli, ekstralingvistik tiykarlardan bolǵan noverbal qurallardı da gender lingvistikasi kózqarasınan izertlew zárúr. Sebebi er adam hám hayaldıń ayriqsha mimikalari hám jestlari bar.