Referati Jazdi : Jalg’ashev Shexroz Tekserdi: Allambergenova Gu’ljaha’n 2020

So’z ma’nisinin’ awisiw usillari

So’zler tuwra ma’nisinen ekinshi bir ma’nige tiykarinan metaforizatsiyaliq , metonomiyaliq ha’m sinekdoxaliq arqali awisadi.

Metafora. Metafora grektin –metafora –awisiw so’zinen aling’an termin. Predemet yamasa qubilislardin’ ekinshi bir predmet yaki qubilislarg’a uqsasliq belgisine qaray awispali ma’nide qollaniliwina metafora delinedi. Eki predmet yaki qubilistin’ qanday da bir uqsasliq ta’repine tiykarlanip, onin’ birewine tiyisli bolg’an awispali ma’nide ekinshi predmet penen baylanistirip aytiw metafora delinedi. Ten’ewge uqsas ,biraq ten’ewdw qollanilatug’in predmet , ha’reket ha’m onin’ nege teren’letetug’inlig’i ekinshi so’zde qatar aytilatug’in bolsa , metaforada tek onin’ ekinshi narse menen an’latiladi. Sonliqtanda metaforada obrazliliq ku’shlirek bolip keledi. Misali: bet, awiz,ayaq,bu’rkit, bel,ko’z tag’i basqalar. Soz’ler tuwra ma’nisinen metaforaliq usilda awisipta qollaniladi.Jerdin’ beti ,tawdin’ basi, so’zdin’ basi, qaltanin’ awzi ,japtin’ ayag’i, iynenin’ ko’zi ,istin’ ko’zi aynanin’ ko’zi. Tadan asqan bu’rkit boldim. Wa’desine taban tirep turiw . Jan’a jildin’ jan’a bekkem beli bar tag’ basqalar.

Metaforaliq xizmettegi so’zler o’z formasin o’zgertpesten uqsas formadag’i awispali ma’nige o’tedi. Bul metaforaliq ma’ni pikirge obrazliliq , ekspressivlik ma’ni beredi. Sonliqtan metaforalar ko’rkem obraz jasawshi stillik qurallardin’ biri retinde ko’rkem shig’armalarda ken’ qollaniladi .Metaforaliq xizmetti ko’binese atliq , kelbetlik ha’m feyil atqaradi. Misali; Sol tu’slik shig’istan esken sa’wirdin’ jipek jerge mayday jag’ip ,son’g’i qardi eritip ketti.

Metaforag’a misallar: Jipek samal siypalap ju’zin’di . Gu’zde qiyqannin’ isi sho’jeleydi.Ga’ptin’ ayag’i mag’an barip taqaladi. Men sizlerge uranin’ awzin aship qoyg’anim joq. Jer qushag’I misli jupar an’qiydi. So’z marjanin terip alip kitaptan. O’tti a’sirler quwip arbasin , Al Beruniy tuwilg’an jerde . biraq, zorg’a iler edi,qarag’anda ko’z ag’imi. Jete almay samallar jilar . Hasil dalam o’z kewlimdey shalg’iydi. O’mir shad bolmasa, bolarlar ko’mir . Tallar tik ayaqtan basip, jol boyinda qatarlasip.

Metaforalardin xizmetlerin ko’binese atliq , kelbetlik ,feyil so’zler atqaradi: adamnin’ ayag’i – japtin’ ayag’i( atliq –nesi), jipek tawar-jipek samal(kelbetlik qanday) , tawiq sho’jeleydi-jumis sho’jeleydi(feyil –ne qiladi)

Metaforalar to’mendegi usillar menen jasaladi.

1. 
   Uqsatilatug’in predmetler qatar turip bir –birine uqsatiladi : Qizlar-gu’l, jigitler-bu’lbu’l . men-bu’lbu’l ,sen -gu’l. paxta- namis, paxta-ar , baylar – qasqir ,tulki , xaliq- qoyan eken. Birewleri-ay , biri ku’n .
   
2. 
   Betlik jalg’awlarin (qosimtalarin qabil etken) ayrim betlik emes basqa predmetke awisip metafora boladi: bu’lbu’lmen sayrawg’a bag’im bolmadi . men bir bu’rkitpen shayirliqta alg’ir .
   
3. 
   Metaforag’a o’tken so’zge boldim, edim, edin’ edik, edi, eken, emes, dur so’zleri dizbeklesip keledi :taw edim- tas boldim, tawdan asqan bu’rkit boldim. Bir bayiwli g’az edik . lashin edim qanatimnnan qayrildim, ju’yrik edim doynag’imnan ayrildim
   

Metaforalar stillik o’zgesheliklerine qaray ha’m xaliqliq boliw da’rejesine qaray -1. Uliwmna xaliqliq tildegi metaforalar 2. Uliwma xaliqli tilde qollanilatugin biraq obrazliliq xarakterge iye metaforalar.3. uliwma xaliq tilinde tanimaliliqqa iye emes metaforalar bolip bo’linedi.

Eger so’zlerge – day,dey kibi, yan’li ,siyaqli , misli usag’an ko’mekshi so’zler ha’m qosimtalar jalg’ansa yaki dizbeklense ten’ew boladi; ol arislan jigit (metafora ). Ol arislanday jigit.(ten’ew). Ol gu’l edi(metafora).Ol gu’l kibi dolandi. (ten’ew)

Qaraqalpaq tilinndegi metaforalar qollaniliwina ha’m stillik o’zgesheliklerine qaray ha’r qiyli bolip keledi. Ayrim metaforalar turmistin’ barliq tarawlarinda ,awizeki so’ylew tilinde de, jazba tilde de, ilmiy a’debiyatlarda da ken’nen qollaniladi.misali: terektin’ basi, japtin’ qulag’I ko’zdin’ nuri ,ju’rektin’ dursildisi, qazannin’ basi qazannin’ qulag’i ha’m tag’i basqalar. Al ayrim metaforalar ko’rkem suwretlew qurallarinin’ biri sipatinda qollaniladi. Ma’selen : aq altin , sari altin , tungish muhabbat , qus joli, sho’l kemesi , kewil qusi, qalg’ig’an tu’n ha’m tag’i basqalar.

Sonin’ menen birge ko’rkem so’z sheberleri ta’repinen do’retilgen metaforalar ushirasadi. Ma’selen O’tti a’sirler quwip arbasin ,Al beruniy tuwilg’an jerde. Sen ka’nisen’ bul du’nyada mazanin’ . tan’layda tatiydi sari sazanin’. Bulardag’i a’sirler arbasi , mazanin’ ka’ni degen metaforalar shayirlardin’ sheberliginen payda bolg’an.