Reja:  klassik siyosiy iqtisod

«Xalqlar
boyligini
ng
tabiati
va
sabablari
to’g’risida
tadqiqo
t»
1-qismida: qiymat va qo’shimcha daromad muammolari tadqiq
etildi
2-qismida: kapital jamg’arilishi va uning funktsional shakllari
3-qismida: kapitalizm rivojlanishining tarixiy shart-sharoitlari
ko’rsatib berildi
4-qismida: merkantilizm va fiziokratlar ta’limotiga bo’lgan
o’zining munosabatlari aks etildi
5-qismida: davlat moliyasi savollari ko’rib chiqildi

---

D.Rikardoning iqtisodiy ta’limoti
David Rikardo (1772–1823) klassik iqtisodiy maktabining atoqli
vakillaridan biri hisoblanadi. U Londonda badavlat birja makleri yahudiy Avraam
Rikardo oilasida tug’ilgan. Oiladagi
17
farzandning
uchinchisi
bo’lgan David yoshligida
muntazam ta’lim olgan emas va u hech qachon kollej va universitetlarda ham
o’qimagan. Lekin u otasi yordamida tijorat sirlarini yaxshi o’rgangan va 16 yoshidayoq
kontora va birjada otasiga yordamchi bo’lib ishlagan.
D.Rikardo 21 yoshida otasi bilan aloqani uzishga majbur bo’ldi. Chunki otasi
uning xristian dinidagi qiz bilan bo’ladigan nikohiga qarshi edi. Oradan 5–6 yil
o’tgach, D.Rikardo birjada o’ynab yirik boylik orttirdi (bu davrga kelib uning oilasida
uchinchi farzand tug’iladi, keyinchalik bu oila yana beshta farzand ko’radi). D.Rikardo
1810 yilga kelib London moliya dunyosidagi yirik shaxslarning biriga aylanadi.
1799 yili Bat kurortida D.Rikardo A.Smitning “Odamlar
boyligi ...” asarini o’qib chiqqach, unda birinchi bor siyosiy
iqtisodga bo’lgan jiddiy qiziqish paydo bo’ladi. Shundan keyin
u siyosiy iqtisod bilan shug’ullana boshladi va hammani
qiziqtirgan savollarga javob berishga harakat qildi
.

---

Iqtisodiyotning asosiy kontsepsiyasida Rikardo burilish
yasadi. Rikardo iqtisodiyotning
asosiy maqsadi kapitalistlar va ishchilar o’rtasida daromadlarni taqsimlashni tartibga solish
qonunini o’rganish deb hisoblagan. Turgo, Stuart, Smit, Sismondi va boshqalar asarlarida ijara,
foyda, ish haqi va boshqa tabiiy ma’lumotlar berilgan bo’lsa, siyosiy iqtisod muammolari:
daromad va uni taqsimlash
qonunlari ilmiy tahlil qilinmagan edi.
Rikardo
daromadlarni
taqsimlash
funksiyasiga
to’liq
kirishib,
uni
tizimda
makroiqtisodiyotni bir qismi sifatida tan oldi. Uningcha bu erda, uch sinf muammosi yotadi,
bular: kapitalistlarni foyda olishga qiziqishi, yer egalarini renta olishi, ishchilarni ish haqi
olishi. Kapitalistlarni aktsiyadan oladigan daromadini tushintirish uchun daromad, foiz, renta va
ish haqi nazariyalari yaratildi. U daromadlarni taqsimlashda narxlarning davriy o’zgarishiga
to’xtalib o’tilgan. Umuman olganda daromadlarni taqsimlash
funksiyasi zamonaviy iqtisodiyotining makro va mikro darajadagi oddiy
ko’rinishi, makroiqtisodiyot nazariyasining esa bir qismidir. Shunday
bo’lsada, u tomonidan ilgari surilgan qiymatning mehnat nazariyasi
nisbiy narxlarni shakllanishiga tayanch nuqta bo’ldi. Boshqa tomondan,
Maltus va Rikardoning iqtisodiyotning makroiqtisodiy barqarorlik
g’oyalari pravoslav cherkov tomonidan qariyb bir asrga yopib qo’yildi.

---

Ingliz iqtisodchisi Tomas Robert Maltus
(1766–1834) dvoryan oilasida tug’ilgan.
Kembrij universitetini tamomlagach, qishloq
ruhoniysi, 1807 yildan esa siyosiy iqtisod professori bo’ldi.
Ehtimol, eng ashaddiy va qattiq tanqidga uchragan ingliz olimi Tomas
Robert Maltus g’oyalari bo’lsa kerak. Pessimizmi uchun, aholi farovonligini
ancha oshirish mumkinligiga ishonmaganligi uchun.
«Nufus qonuni». T.Maltus resurslarning cheklanganligi va ehtiyojlarning
cheksizligi sharoitida aholi extiyojlarini qondirish muammosiga o’ziga xos
tarzda yondashdi. U o’zining “Nufus qonuni to’g’risida tajriba” asarida aholi
soni juda tez ko’payib boradi,
oziq-ovqat mahsulotlarning
o’sishi esa, ancha orqada qolib
ketadi deb ishontirishga uringan.
Asarlari
«Nufus qonuni to’g’risida tajriba»
(1798)
«Yer rentasining tabiati va o’sishi
to’g’risida tadqiqot» (1815)
«Siyosiy iqtisodning printsiplari»
(1820)

---

T.Maltus aholining ko’payishini cheklovchi muayyan chora-tadbirlar
qo’llanilmasa, insoniyat