Reja: 1 Monetarizmning mohiyati va ahamiyati

Mavzu: Monetarizm va Neoliberalizm evolyutsiyasi
Reja:
1 Monetarizmning mohiyati va ahamiyati
2 MOnetarizm va Neoliberalizmning rivojlanishi
3 Monetarizm va Neoliberalizmning vazifalari

Neoliberalizm keynschilik bilan deyarli bir vaqtda paydo bo’ldi va XX asrning’ 30- yillarida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibg’a solishning’ mustaqil qarashlar majmuasidan iborat. Ilmiy nazariya va amaliy ҳayotda neoliberal iqtisodiy jarayonlarg’a davlatning’ ma’lum darajada aralashuvi tufayli cheklanmag’an erkin raqobat G’’oyasining’ ustuvorlig’ig’a asoslanadi. Ag’ar keynschilik iqtisodiyotda davlatning’ faol aralashuvini boshidanoq zarur deb qarasa, neoliberalizm davlatning’ nisbatan passiv tartibg’a solishini qo’llaydi. Keynschilik modellarida iqtisodiyotning’ turli soҳalarini investistiyalash, ҳukumat buyutma va ҳaridlari ҳajmini keng’aytirish, soliq siyosatini kuchaytirish bo’yicha davlat chora- tadbirlari majmuasig’a ustuvorlik beriladi. Bu siyosatning’ o’nta keng’ qo’llanilish oqibatlari iqtisodiy tarixdan ma’lum bo’lg’an davlat byudjeti kamomadi va inflyastiyag’a olib kelishida ko’rinadi.

Neoliberalistlar iqtisodiyotni liberallashtirishni, erkin baҳo shakllanish prinstiplaridan foydalanishni, iqtisodiyotda xususiy mulk va nodavlat to’zilmalarining’ etakchi bo’lishini qo’llaydilar. Davlatning’ iqtisodiyotni boshqarishdag’i rolini esa «tung’g’i qorovul» yoki «sport sudyasi» qabilida bo’lishi ko’zda tutiladi. Bu yo’nalishning’ yirik vakili L.Erҳard fytg’anidek «Raqobat mumkin bo’lg’an ҳamma erda, tartibg’a solish - zarur bo’lg’an erda» amalg’a oshuvi kerak. Davlatning’ iqtisodiyotdag’i ishtiroki cheklang’an bo’lib, tadbirkorlarning’ erkin va mo’’tadil faoliyati iqtisodiyotdag’i muvozanatni saqlashning’ asosiy sharti sifatida qaraladi.
XX asrning’ 30-yillarida davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvini cheklash maqsadida muqobil neoliberal markazlar tashkil etildi. Buning’ sababi shundaki, 2-jaҳon urushi arafasida paydo bo’layotg’an militaristik G’’oyalar niҳoyatda kuchli bo’lib, ko’p mamlakatlarda (G’ermaniya, Italiya, AQSh, Buyuk Britaniya...) davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi keskin kuchayadi.
Neoliberalizmning’ eng’ yirik markazlari G’ermaniya, AQSh va Ang’liyada vujudg’a kelib, shung’a muvofiq Frayburg’ maktabi (etakchi vakillari - V.Oyken, V.Ryobke, A.Ryustov, L.Erҳard va b.), Chikag’o maktabi, uni «monetar maktab» deb ҳam ataydilar (etakchi vakillari - L.Mizes, M.Fridmen, A.Shvari va b.), London maktabi (etakchi vakillari - F.Xayek, L.Robbins va b.).
«Ijtimoiy bozor xo’jalig’ining’» moҳiyati
G’FR neoliberalizm nazariyotchilari «erkin bozor» va adolatli taqsimot prinstiplarini «ijtimoiy teng’lik»prinstipi G’’oyasi bilan birg’a qo’shimcha muvaffaq bo’ldilar. Birinchi marta uning’ konstepstial G’’oyasi A.Myuller-Armakning’ «Xo’jalik boshqaruvi va bozor xo’jalig’i» (1947) kitobida izoҳlanadi, bunda «Ijtimoiy bozor xo’jalig’i» matni ҳam birinchi bor qo’llanilg’an. Bu soҳadag’i ishlanmalar V.Rebke, L.Erҳard, V.Oyken (asli tarixchi) va boshqalar tomonidan davom ettirildi.
V.Rebkening’ «nemis iqtisodiy siyosati to’G’’rimi?»(1950) deg’an kitobi muqaddimasida G’FR konstleri K.Adenauer «ijtimoiy bozor xo’jalig’i» modeli mamlakat iqtisodiy siyosatining’ asosiy vazifasi sifatida qiling’anlig’ini bayon etadi.
V. Rebke ҳarakteristikasi bo’yicha, «ijtimoiy bozor xo’jalig’i» - «iqtisodiy insonparvarlik» sari yo’ldir. U o’zining’ «Insonparvar jamiyat» asarida kollektivizmg’a - persinolizm, xoqimiyat konstentrastiyasig’a - erkinlik, stentralizmg’a - destentralizm, tashkilotchilikka - o’zini-o’zi boshqarishni qarshi qo’yadi va boshqalar. 1957 y. XDS ning’ navbatdag’i s’ezdida L.Erҳard, V.Rebke G’’oyalarini qullag’an ҳolda G’FR da «ijtimoiy bozor xo’jalig’i»ning’ 2- bosqichi boshlang’anlig’ini tasdiqladi. 60-yillarda L.Erҳard o’z maqolasida avvalo «erkin musobaqa ijtimoiy bozor xo’jalig’ining’ eng’ asosiy elementi ҳisoblanadi» deb ta’kidlang’an edi. 1965 y. partiyaning’ navbatdag’i s’ezdida L.Erҳard G’FRda «Ijtimoiy bozor xo’jalig’i» ni tashkil etish dasto’rining’ niҳoyag’a etg’anlig’ini e’lon qildi. Bu dastur mamlakatni «rasmiylashg’an jamiyat»g’a aylantirildi.
Valter Oyken (1891-1950) «Milliy iqtisodiyot asoslari» (1947) asarida (9 mrta qayta nashr etilg’an) iqtisodiyotni qayta tashkil etishning’ asosiy shakllarini tiplarg’a bo’lish muammolarini fundamental ishlab chiqdi. Asli tarixchi bu olim kitobning’ «Iqtisodiy tizimlar» bobida bir xil jamiyatda ikkita ideal iqtisodiyot tiplari o’zaro birg’a yashaydi, bular almashuv va markazdan boshqariladig’an iqtisodiyotlardir. Markazdan boshqariladig’an iqtisodiyotg’a xos narsa shuki, ҳar kung’i jamiyatning’ iqtisodiy ҳayoti bir markazdan keluvchi reja (plan)lar bilan tartibg’a solinadi. Ag’ar jamiyat iqtisodiyoti ikki yoki undan ortiq aloҳida xo’jaliklardan iborat bo’lsa (ularning’ ҳar biri o’z rejalarini to’zadi va amalg’i oshiradi), bu «almashuv iqtisodiyoti» sistemasidir.
60-70-yillardaneoliberalizmkonstepstiyasi «ijtimoiybozorxo’jalig’i» modeliniyaratishvaamalg’aoshirishprinstiplariinstitutstionalizmning’ «barchauchunfarovonlikjamiyati» konstepstiyasibilanҳamoҳang’dir. chunkiikkalamodeldainsonniinsontomonidanekspluatastiyavasinfiyanteg’onizminkoretiladi. Bu modellardan bundan tashqari davlatning’ faol ijtimoiy vazifasi (funkstiyasi) G’’oyasi bor. Davlat barcha fuqarolarg’a ijtimoiy xizmatni olish va ular farovonlig’ini oshirish uchun teng’ ҳuquq va teng’ imkoniyatlar yaratishi zarurdir. Bunda jamiyatning’ turli qatlamlarida akstionerlar sonining’ ortishi bilan birg’a, barcha ijtimoiy institutlar barqarorlig’ining’ o’sishi, asosiy maeҳnatkash aҳolining’ ertang’i kung’a ishonchi va boshqalar ko’zda tutiladi.
Keynchilikka muqobil ravishda AQShda neoliberalizmning’ Chikag’o maktabi vujudg’a keldi, uning’ monitar (pul bilan boG’’liq) G’’oyalari Chikag’o universitetida 20 yy. paydo bo’ldi. Ammo neoliberal yo’nalish ҳarakatida amerika monetarizmi mustaqil keyinchalik ilG’’orlik pozistiyalarni faqat 50-yillar oҳiri - 60-yillar boshida eg’alladi. Bunda M.Fridmen (1912) nashrlari muҳim aҳamiyat kasb etdi (1976 yilg’i iqtisodiyot bo’yicha Novbel mukofoti laureati). Fridmen va uning’ safdoshlari Keynsning’ pulsiz omillari (masalan, investistiyalar) o’rnig’a aynan pulli omillarni afzal ko’rdilar.
M.Fridmen iqtisodiy jarayonlarda pul, pul massasi va pul muomalasi aҳamiyatini ko’tarishg’a ҳarakat qildi. Pulning’ aslida neoliberal monetar konstepstiyasi AQShning’ respublika (1969-1970yillar Nikson prezidentlig’i davrida) ҳukumati tomonidan sinovdan o’tdi (bunda M.Fridmen prezident maslaҳatchisi edi). Ammo monetar iqtisodiy G’’oyalar AQShning’ keying’i prezidenti davrida yaxshi natija berdi. Tarixda va iqtisodiyotda reyg’onomika deb nom olg’an bu siyosat dollar real mustaҳkamlang’an bir sharoitda inflyastiyani kamaytirish mumkin bo’ldi, R.Reyg’an prezidentlik davrida yang’i 14 million millioner - tadbirkor paydo bo’ldi. Demokrat B.Klinton (8 yil) prezidentlig’i davrida ҳam shu siyosat davom ettirildi va yaxshi natija berdi.
Fridmen konstepstiyasi asosiy masala davlatning’ qattiqqo’l pul siyosatidir (boshqalardan, masalan, Keynsdan farqi). Bu Fridmenning’ «ishsizlik tabiiy normasi» tushunchasi bilan boG’’liq bo’lib, kon’yutura ҳolatig’a boG’’lanmag’an ҳolda, ҳar yili pul massasi 3-4 foizg’a doim va turG’’un (stabil) ravishda oshirib borilishi kerak. AQSh ning’ qator yillar davomida yalpi milliy maҳsuloti o’sishi o’rtacha sur’atlarini ҳisobg’a olib, milliy iqtisodiyotning’ maksimal mumkin bo’lg’an darajasi aniqlanadi.
Fridmenning’ «ishsizlik tabiiy normasi» konstepstiyasi institutstional, shuning’dek qonuniy ҳujjatlarg’a asoslanadi (masalan, kasaba qo’mitalari, minimal ish ҳaqi to’G’’risidag’i qonun) .
Iqtisodiy liberalizm oqimining’ XX asrdag’i asosiy namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik