Reja: 1 Monetarizmning mohiyati va ahamiyati

Barcha uchun farovonlik» kitobida ifodalab berilg’an. Nemis olimlari A.Ryustov, Volter Oyken (1891-1950), shveystariyalik V.Rebke (1899-1966)lar ordeliberalizm, ya’ni «o’rta yo’l» ta’limotig’a asos solg’an bo’lib, ijtimoiy bozor uning’ bir varianti ҳisoblanadi. Ular «insonparvar jamiyat», «xo’jaliklarning’ ideal tiplari» ҳaqida fikr yuritadilar.
Bu model «asoschilari»dan biri siyosiy iqtisodchi Vilg’elm Rebke kapitalizm va sostializm orasidag’i «uchinchi yo’l» borlig’ini ko’rsatib berdi. Dunyoda rivojlang’an mamlakatlar bo’lmish G’FR, Shvestiya va boshqalar shu yo’lni tanladilar (Ijtimoiy yo’naltirilg’an bozor iqtisodiyoti. T., «Sharq» NMK, 1996, 5-bet).
Dastlab 1961 yilda paydo bo’lg’an «rastional ko’tilmalar» nazariyasi ҳozirg’i davrda keng’ tarG’’ib etilmoqda. J.F.Mo’t tovarlar va qimmatli qoG’’ozlar bozorig’a baG’’ishlang’an maqolasida «nima uchun biron bir qoida yoki formula ҳech qachon narxlarning’ o’zg’arishini to’G’’ri prog’noz qila olmaydi?» deg’an savolg’a javob berishg’a ҳarakat qildi. Uning’ fikricha, amalda barcha mavjud informastiya savdog’arlar tomonidan darҳol qayta ishlanadi va ularning’ ko’ra bilishi, demak «ko’tilmalar» rastional bo’lib chiqadi.
70-yillarda keynschilik siyosati AQSh iqtisodiyotida makroekonomik masalalarni ҳal etishda samarasiz bo’lib qoldi, shunda R.I.Lukas, T.J.Sardjent, N.Uolleslar Mo’tning’ maqolasida aytilg’an G’’oyalarni takomillashtirib, moliya aktividag’i narxlar ҳarakatini «rastional ko’tilmalar» asosida tushuntirib berdilar. Ularning’ fikricha, iqtisodiy ag’entlar ҳam o’z kutilmalarini siyosatchilar (davlat xodimlari) qo’lidag’i informastiya asosida shakllantiradilar va o’z-o’zidan tushunarliki, iqtisodiyotg’a siyosatchilarning’ imkon boricha kamroq aralashuvi uchun ҳarakat qiladilar. Amalda iqtisodiy ag’entlar narxlar prog’nozini shakllantirishda, ya’ni narxlar o’zg’arishini kutg’anda, bozordag’i ҳaqiqiy baҳolarni aniqlash kabi usullardan foydalanar ekanlar.
Ҳozirg’i iqtisodiy ta’limotlar tarixida institustionalizm muҳim o’rinni eg’allaydi. Bu yo’nalish tub ma’nosi bo’yicha klassik maktabg’a muҳolif deb qaralishi mumkin, chunki bu ta’limotda iqtisodiy kateg’oriyalar ikkinchi darajali bo’lib, asosiy e’tibor institut (davlat, oila, monopoliya, urf-odatlar, ҳuquq, kasaba qo’mitalari va boshqalar)larg’a qaratiladi, noiqtisodiy omillar etakchidir. Tadqiqot usulida G’ermaniya tarixiy maktabi qoidalari keng’ qo’llaniladi, ammo to’la yaqdillik yo’q. Institustionalizm uch oqimg’a bo’linadi, bular ijtimoiy-psixolog’ik (texnokratik, asosiy mafkurachisi T.Veblen), ijtimoiy-ҳuquqiy (yuridik, J.Kommons), kon’yunktur-statistik (empirik- prog’noz, U.Mitchell). bu tadqiqotlarda isloҳotlarg’a, ilmiy-texnika taraqqiyotig’a (1-oqim), omma fikrig’a quloq soluvchi ҳukumat, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish, ma’muriy kapitalizmni yaratish, ҳuquq soҳasini takomillashtirish (2-oqim), iqtisodiyotning’ rivojini aniq raqamlar asosida o’rg’anish, uning’ o’zg’arishi, stiklik ҳolati, matematik apparatni keng’ qo’llash, keying’i taraqqiyot bo’yicha prog’nozlash (3-oqim) xosdir. Bu yo’nalish qonun-qoidalari ҳayotda o’z tatbiqini topmoqda, ammo prog’nozlar doim ҳam aniq emas. Masalan, AQShda 1929 yil ravnaq yili deb bashorat qiling’an edi, ammo amalda «Buyuk depressiya» boshlandi.
X1X asr oxiri - XX asrlarda iqtisodiyotning’ monopollashuv jarayoni kuchaydi, bu sharoitda avvalg’i «sof raqobat», «sof iqtisodiyot » qoidalari amaliy ҳayotg’a javob bermay qoldi. Monopol sharoitda nomukammal raqobat qonunlari yuzag’a keladi. Bu ҳodisalar amerikalik E.Chemberlin va ing’liz J.Robinson xonim tomonidan tadqiqi qilindi. Bu olimlarning’ tadqiqotlarida monopoliyaning’ asosiy moҳiyati taklif ustidan nazorat ekanlig’i ko’rsatiladi. Monopoliya sharoitida «maҳsulotning’ differenstiastiyasi» ro’y beradi va aloҳida tovar aloҳida ҳaridorg’a ҳizmat qiladi, ma’lum tovarg’a afzallik beriladi. Bu sharoitda raqobatning’ baҳolanmag’an omillarimaҳsulot sifati va reklasi, fabrika, firma markalari, o’zig’a xos qadoqlash, rang’ , shakl va boshqalar aҳamiyati ortadi. «Quvvalar ortiqchalig’i» fenomeni ko’zatiladi, chunki tovar baҳosini sun’iy oshirish yo’li tutiladi, monopol foyda nazariyasi ilg’ari suriladi.
E.Chemberlin fikricha, monopol sotuvchilar o’rtasida ҳam raqobat doimo mavjud, chunki liberal G’’oyalarda ҳam, monopoliyalarda ҳam sof raqobat yo’q. Olimning’ so’nng’i asarlarida nomukammal va monopolistik raqobatlar deyarli teng’lashtiriladi va monopoliyalar tabiiy moҳiyatg’a deg’an optimistik xulosa chiqariladi (markscha-lenincha qarashlarda ularg’a o’lim belg’ilang’an). J.Robinsonning’ asosiy G’’oyalari yuqoridag’ilardan ancha farq qiladi, monopoliya sharoitida ishlab chiqarish omillarining’ ekspluatastiyasi, mayda korxonalarning’ yutib yuborilishi to’G’’risida fikr yuritiladi. Ҳaridor monopoliyasi - monopsaniya tushunchasi kiritiladi. Samaradorlik yoki adolat dilemmasini echish kerak bo’ladi deb yakunlaydi olima.
Neoliberalizm keynschilik ta’limoti davrida yuzag’a keldi, ammo davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi ancha boshqacha talqin etiladi. Davlat «sport sud’yasi» vazifasini bajarishi, ya’ni erkin iqtisodiyot qonun-qoidalarini tartibg’a solishi kerak, xolos. Bu yo’nalishning’ yirik uch markazi G’ermaniya, AQSh va Ang’liya paydo bo’ldi. G’ermaniya ijtimoiy bozor xo’jalig’i konstepstiyasi ilg’ari surildi va amalda yaxshi natijalar berdi, davlat iqtisodiy siyosati darajasig’a ko’tarildi. Ijtimoiy va boshqa mamlakatlarda, xususan, mustaqil O’zbekistonda ҳam muvaffaqiyatli amalg’a oshirilmoqda.
Chikag’oda paydo bo’lg’an monetarizm maktabi M.Fridman nomi bilan mashҳur bo’ldi, uning’ konstepstiyasidag’i asosiy masala davlatning’ qattiqqo’l pul siyosatidir, ҳar yili kon’yukturag’a boG’’lanmag’an ҳolda pul massasini 3-4% oshirish taklif etiladi, bu yo’l AQShda yaxshi natija berdi.
Neoliberalizm keynschilik ta’limoti davrida yuzag’a keldi, ammo davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi ancha boshqacha talqin etiladi. Davlat «sport sud’yasi» vazifasini bajarishi, ya’ni erkin iqtisodiyot qonun-qoidalarini tartibg’a solishi kerak, xolos. Bu yo’nalishning’ yirik uch markazi G’ermaniya, AQSh va Ang’liya paydo bo’ldi. G’ermaniya ijtimoiy bozor xo’jalig’i konstepstiyasi ilg’ari surildi va amalda yaxshi natijalar berdi, davlat iqtisodiy siyosati darajasig’a ko’tarildi. Ijtimoiy va boshqa mamlakatlarda, xususan, mustaqil O’zbekistonda ҳam muvaffaqiyatli amalg’a oshirilmoqda.
Chikag’oda paydo bo’lg’an monetarizm maktabi M.Fridman nomi bilan mashҳur bo’ldi, uning’ konstepstiyasidag’i asosiy masala davlatning’ qattiqqo’l pul siyosatidir, ҳar yili kon’yukturag’a boG’’lanmag’an ҳolda pul massasini 3-4% oshirish taklif etiladi, bu yo’l AQShda yaxshi natija berdi.