Режа: Балиқчилик фермаларида озуқа тайёрлаш

Матрица ва роликларнинг ҳолати. Грануляция пайтида намланган аралаш озуқа матрицада иккита сиқилиш босқичидан ўтади: дастлабки - тешикнинг конус шаклида (иш камераси) ва асосий қисми - унинг цилиндрсимон қисмида.
Тешикнинг ишчи ва цилиндрсимон қисмлари ҳажмининг нисбати намланган аралаш озуқанинг сиқилиш даражасини аниқлайди. Шунинг учун, матрица тешигининг диаметри қанчалик катта бўлса, ўзига хос пресслаш шунчалик паст бўлади. Бу шуни англатадики, аралаш озуқа зарралари орасида ёпиштирувчи кучнинг таъсири заиф бўлади ва гранулалар матрицадан чиққандан кейин ҳажми ошади ва парчаланади. Уларнинг юзасида узунламасига ёриқлар пайдо бўлиши мумкин, бу эса гранулаларнинг сифатсизлигини кўрсатади. Гранулалар сиртининг силлиқлик даражасига кўра, матрица тешиклари сиртининг сифати баҳоланади, улар силлиқланган ва ёриқларсиз (ем аралашмаларини металл билан итариш натижаси) бўлиши керак. Тешикларнинг ҳолати пресс грануляторнинг ишлашига таъсир қилади. Тешиклар юзаси шикастланишига йўл қўймаслик учун, иш охирида, айниқса, ҳовуз балиқлари учун аралаш озуқа ишлаб чиқарилгандан сўнг, ўсимлик мойига намланган буғдой кепаги билан тешиклардан ўтказиб юбориш керак. Агар аралашма озуқа тешикларда қолса, у шишади ва қолган намлик металл коррозиясини келтириб чиқаради.
Матрицани алмаштиришда пресслаш роллари ҳам ўзгартирилади. Бир-бирига ўрнатилган штамплар ва пресслаш роликлари ҳар доим пресс грануляторга ўрнатилади. Акс ҳолда, матрицанинг ички юзасининг эрта ишдан чиқиши кузатилади, бунинг натижасида преслаш камерасини ишчи хажми камаяди ва натижада тайёр маҳсулот зичлиги пасаяди. Барча ишлаб чиқариш кўрсаткичлари ва гранулаларнинг сифати боғлиқ бўлган "ролик - матрица" ишчи жуфтига бир қатор талаблар қўйилади.
Пресслаш цилиндрларини уларнинг алоқа юзаларига нотекис тегиши билан ишлатиш қатъиян ман этилади. Ушбу қоиданинг бузилиши матрицанинг ишчи юзасининг эрта емирилишига олиб келади.
Матрицанинг ички юзаси ва пресслаш роликлари орасидаги бўшлиқ катталиги барча кўрсаткичларга таъсир қилади: унумдорлик, ускуналарнинг емирилиши, энергия сарфи ва тайёр маҳсулотлар сифати. Мураккаб озуқа рецепти таркибига қараб, бу пресслаш оралиғи 0,2-0,5 мм бўлиши керак. Кичикроқ бўшлиққа йўл қўйилмайди, чунки бу ҳолда, роликлар ва матрица металлга металл принципи бўйича ишлаши мумкин, бу эса ишчи органларнинг ҳаддан ташқари емирилишига олиб келади ва босим шароитларини ёмонлаштиради. Бўшлиқнинг 0,8 дан 1,4 мм гача кўтарилиши 4 мм диаметрли матритса учун босим зонасида ўртача босимнинг 11 дан 7 МПа гача пасайишига олиб келади ва 8 мм тешик диаметри учун 7,3 дан 5 МПа гача. Олдиндан сиқилган материалнинг қалинроқ қатлами ролик ва матрица металлари ўртасида мойлашувчи моддаларни ҳосил бўлишига ёрдам беради ва уларнинг емирилишини камайтиради. Бироқ, бу асосан балиқ унининг кичик миқдори бўлган аралаш озуқаларга ва 75-88°С ҳароратда желатинлаша оладиган етарли миқдорда донларга тааллуқлидир. Балиқ уни ва иссиқликка сезгир таркибий қисмлар кўп бўлган аралаш озуқаларни грануляция қилишда минимал бўшлиқни сақлаб қолиш мақсадга мувофиқдир (0,2-0,3 мм). Бундай ҳолда, аралаш емни яхшироқ суриш туфайли грануляция нисбати оширилади. Балиқ унининг ўзи яхши мойлаш воситаси бўлиб, у ролик ва матрица емирилишни камайтиради.
Матрица ва ролик 0,3 мм дан ортиқ бўшлиқ билан ишлаганда бундай аралаш озуқанинг итарилишидан сирпаниб кетиш хавфи мавжуд. Бундай ҳолда, аралаш озуқа чекловчи ёқадан қуйилади ва қайта грануляцияга юборилади.
Таркибида оқсил миқдори кам бўлган ва углеводлар ва толанинг миқдори юқори бўлган аралаш озуқаларни 0,5 мм гача преслаш оралиғида грануляция қилиш мумкин. Аниқланишича, аралаш озуқанинг бундай таркиби ва аралаш озуқанинг қалин қатламидаги бўшлиқ матрица бўйлаб цилиндрларнинг ҳаракатланиши туфайли пайдо бўладиган тангенсиал кучларни ютади. Матрица ва пресслаш роликлари билан ишлайдиган гранулатор дастгоҳининг муаммосиз ишлашини таъминлаш учун ишчи сиртлари бир-бирига мослаштирилмаган бўлса, юпқа озуқа қатламига рухсат берилади. Бу эрта емирилиш ва матрицани синишини олдини олади. Роликларнинг етарли даражада созланмаганлиги уларнинг айланиш жараёнида силжишини келтириб чиқаради, бу эса роликларга озуқа ёпишишига ва матрицанинг сиқилиб қолишига олиб келади. Сақлаш ва ишлатиш шартларини ҳисобга олган ҳолда, тешик диаметри 4,5 мм бўлган битта матрица қарийб 10 минг тонна аралаш ем ишлаб чиқаришни таъминлаши мумкин, диаметри 3,2 мм бўлган матрица - тахминан 1,2 минг тонна.
Қайта грануляцияга юборилган уқаланган қисмларнинг улуши, грануляция жараёнининг энергия сарфи ва гранулаларнинг сифати гранулаларни кесиш учун мўлжалланган пичоқларнинг ҳолатига боғлиқ. Иккала пичоқнинг қирралари гранулаларнинг узунлигини диаметрининг 2,0 бараварига тенг узунликда кесилишини таъминлайдиган тарзда ўрнатилиши керак. Пичоқнинг қирраси ўткир бўлиши керак. Акс ҳолда, пичоқ кесилмайди, ва гранулани бузади. Бундай ҳолда, жуда кўпкипиқлар ҳосил бўлади, нам гранулалар эгри бўлиб чиқади, юзасида ёриқлар пайдо бўлади. Синган учларида буррсиз, гранулалар сирти силлиқ бўлиши керак бундайҳолатга алоҳида эътибор берилиши керак. Кейинчалик ташиш пайтида нотекис гранулалар майдаланиб, кўп миқдордаги парчалар ва чанглар ҳосил бўлади.
Одатда, балиқлар учун омухта ем ишлаб чиқаришда диаметри 2 дан 12 мм гача бўлган матрицалар тўпламидан фойдаланилади, аммо сўнгги йилларда 0,8 дан 1,8 мм гача бўлган тешиклари бўлган матрицалар хам қўлланилмоқда.
Грануляция жараёнида механик босим ва ҳарорат таъсирида аралашмадаги асосий полимер бирикмаларининг ҳолати ўзгаради. Озуқа аралашмаларини грануляция қилишда иссиқлик, намлик ва механик босим баъзи ҳолларда маҳсулотнинг физик хусусиятлари ва озуқа қийматига ижобий таъсир қилади, бошқаларда - салбий. Хом ашёни гидротермик қайта ишлаш жараёнида крахмал қисман желатинизацияланади ва ферментлар таъсирига кирадиган шаклга айланади, бу аралашмаларнинг озуқавий хусусиятларини оширади, алмашинадиган энергия миқдорини оширади. Ижобий омилларга буғнинг стерилизация таъсири киради яъни касалликнинг қўзғатувчиси - моғор қўзиқоринлари колонияларининг 95% гача йўқ қилади. Бироқ, шу билан бирга, бир қатор фойдали моддалар йўқ қилинади. Шундай қилиб, А витаминининг йўқолиши 30%, C - 25%, Э ва К витаминлари - 12-15% га этади. Лейцин, треонин, глицин, аспартик кислота каби аминокислоталар қисман йўқ қилинади. Алмашмайдиган аминокислоталардан фақат лизин йўқотилиши 22-30% ни ташкил қилади.
Гранула ёки донадор емнинг сувга чидамлилигини ошириш йўлларини излашга катта эътибор қаратилмоқда. Гранулаларнинг сувга чидамлилиги ва мустаҳкамлиги пресланган озуқа зарралари ҳажмининг кичиклиги билан, шунингдек сиқилган аралашма компонентларининг плёнкалари ва қобиқларини олиниши билан ортиб бориши аниқланди. Гранулали озуқа рецепти таркибида крахмал ёки бошқа бириктирувчи моддаларнинг миқдори 25 дан 35% гача бўлиши керак.
Гранулаларнинг мустаҳкамлигини ошириш учун боғловчи сифатида турли хил ўсимлик ва ҳайвонот маҳсулотларидан, синтетик ва минерал моддалардан фойдаланилади. Бирлаштирувчи моддалар қуйидаги талабларга жавоб бериши керак: пресслаш пайтида озуқа зарраларини боғлаш қобилиятига эга бўлиши, аралашманинг озуқа қийматига салбий таъсир кўрсатмаслиги, биологик фаол моддаларни парчаламаслиги, арзонлиги ва хом ашё сифатида мавжудлиги, яхши сақланиши ва озуқа аралашмаларига қўшилиши осон бўлиши керак. Ўрганилган барча материаллардан лавлаги пулпаси, клейковина, сув ўтлари, натрий алгинат, моноглицерид ва поливинил спирт (ПВА) ушбу талабларга энг мос келади. Хусусан, озуқа аралашмасига атиги 1 фоиз ламинария сув ўтининг киритилиши гранулаларнинг сувга чидамлилигини сезиларли даражада оширади.
Адабиётда фаол лой гидролизатидан (ФЛГ) бириктирувчи сифатида фойдаланиш тўғрисида маълумотлар мавжуд. Олинган гранулаларнинг сувга чидамлилиги ва парчаланиш хусусиятлари одатдаги гранулали емларнинг ушбу кўрсаткичларидан мос равишда 40 ва 21% дан ошади. Бундан ташқари, ФЛГ таркибида 60-65% юқори сифатли оқсил мавжуд.
Хитозан ёрдамида энг яхши натижаларга эришилган. Биологик асосга эга бўлган ушбу экологик тоза полимер анъанавий равишда омухта ем ишлаб чиқаришда ва озиқ-овқат саноатида қўлланилади. Унинг 0,5% миқдорида киритилиши гранулаларнинг сувдаги турғунлигини 1,4-1,6 марта ва 1,6-1,9 баравар уқаланишни камайтиради.
Тайёрланган гранулалар цилиндрсимон шаклга эга, уларнинг диаметри гранулятор матрицасининг тешиклари ўлчамига боғлиқ. Турли ёшдаги ва турдаги балиқлар учун диаметри 2 дан 10 мм гача бўлган гранулалар ишлаб чиқарилади.
Балиқ учун гранулаланган аралаш озуқа сифатига балиқ етиштиришнинг асосий талаблари қуйидагилардан иборат:
• гранулалар сувга чидамли бўлиши керак, яъни. уларни балиқ истеъмол қилишдан олдин улар асл шакли ва озуқавий моддаларини сақлаб қолишлари керак;
• озуқа моддаларининг овқат ҳазм қилиш шарбатлари билан алоқа қилишини таъминлаш учун тез шишиши керак;
• гранулаланган омухта озуқа таркибида минимал миқдордаги туйилган зарралари бўлиши керак; гранулалар маълум бир кучга эга бўлиши ва ташиш пайтида майдаланиб кетмаслиги керак.