Reja: Botqoqliklar haqida tushuncha

V=K_fJ
K_f-torf qatlami filtratsiya koeffitsienti
J-er suvlari sathi qiyaligi
L_f-10^-2 -10^-6 sm/s bo’ladi.
K_f-chuqurlikda tez kamayadi.
Filt. O’simlik qoldiqlari va torfga bog’liq. Qishda yuqori qatlam mutadil va sovuq iqlimli z/da muzlaydi.
Botqoqlik yuzasi cho’kkan botiq, tekis yoki do’ng bo’lishi mumkin. Botqoqlik o’ziga xos gidrografik turni tashkil qiladi. Botqoqlik havzasi ko’llar, daryolar va soylardan iborat. Ko’llar kichik hajmi bo’ladi. Qirg’oqlari torfli, bo’lib, ba‘zan maxsulot surib yuradi. Daryolar botqoqlik rivojlana boshlaganda va botqoqlashgan yerlardagi jarayonlar natijasida hosil bo’ladi. Oqim sekin sarfi kichik bo’ladi.

S U V balansi:
Kirim:
Yog’in x, yer usti oqimi u,,, yer osti oqimiW1 ,
Chiqim:
Bug’lanish z, yer usti oqimi y2 , yer osti oqimi w₂ .

X+Ó₁+W₁=Z+Ó₂+W₂±∆4
Yuqori qismida Ó1 va W1 atmosfera yog’inlaridan toyingani uchun 0 ga teng. Bug’lanish iqlimga bog’liq. Subtropik zonalarda ko’p bug’lanadi. Tropik zonalarda, mu‘tadil zonaning sfagi botqoqlarida ko’p bo’ladi. O’rmon botqoqliklarida moxli botqoqlik kam bo’ladi. Botqoqliklarda toyinish va suv sathining o’zgarishi, yer osti suvlari sathi va bog’liq holda yuz beradi.
Yer sharida bir-biridan sifat ji-hatvdan farq qiluvchi ikkita yuza-materiklar va okeanlar mavjud. Bular о‘zaro har tomonlama va murakkab ravishda bog‘langan. Bu bog‘la-nishning eng muhim belgisi ular о‘rtasidagi modda va energiya almashinuvidir. Bu almashinuvning quyidagi asosiy xillari mavjud:
1. Okeanlardan bug‘langan suvning materiklarga kelishi va mate-riklardan oqar suvlar hamda yer osti suvlari tarzida yana okeanlarga oqib ketishi.
2. Issiqlikning almashinishi; okeanlar Yer yuzasining uchdan ikki qismini egallab yotishi sababli ular quyosh radiatsiyasining asosiy qis-mini olib, atmogidrosferadagi oqimlar tufayli bu issiqlikni Yer sharida qayta taqsimlaydi. Bu ‘rotsesslar iqlim hosil qiluvchi ‘ro-tsesslardir: ular yuqorida kо‘rib о‘tilgan.
3. Mineral moddalar, shu jumladan tuz almashinuvi. Mineral moddalar geosinklinallarning rivojlanishi jarayonida dengizlar transgressiyasi (bosib kelishi) natijasida quruqliklarga о‘tadi. Tuzlar yana okeanlarga yer usti va yer osti suvlari oqimi bilan qay-tadi.
4. Yerdagi organik dunyo orqali okeanlar bilan materiklar о‘rtasi-da nihoyatda murakkab almashinuv rо‘y beradi.
Dengiz tirik organizmlarga boy. Insoi okean va dengizlardan juda kо‘’, bitmas-tuganmas oziq-ovqat mahsulotlari olishi mumkin.
Okean va dengizlar boshqa xil kо‘’lab tabiat resurslarining ham manbaidir: suvda eritma holda kо‘’dan-kо‘’ tuzlar va boshqa birikmalar hamda elementlar, dengiz tagida foydali qazilmalar bor, dengiz tо‘lqinlari va qalqishi energiya manbaidir, okean va dengizlar trans’ortda juda katta ahamiyatga zga.
Okeanlar ta-gining tuzilishi murakkabligiga kо‘ra materiklardan qolishmaydi. Ilgari Yer sharining suv osti qismlari haqida faktik mahlumotlar stishmasligi sababli Dunyo okeani tagini ‘lanetar relg’efning yago-na va oddiy tuzilgan bir bosqichi deb tasavvur qilinar edi. Yangi ^mah-lumotlarning tо‘’lanishi okean tagining quyidagi asosiy geologik ' va geomorfologik elementlarini ajratishga imkon berdi: a) materik-larning suv ostidagi chekka qismlari, oraliq (о‘tuvchi) ‘olosalar, v) okean о‘rta tizmalari, va g) abissal tekieliklar yoki okean tagi (lojesi).
Materiklarning suv osti chekka qismlari gi’sografik egri chiziq kо‘rib chiqilayotganda kо‘rsatib о‘tilganidek uch bosqichdan iborat: materik sayozligi yoki shelg’f, materik yon bag‘ri va materik etagi. Shelg’f quruqlikdagi ‘asttekisliklarning davomi bо‘lib, relg’efi tekis, chu-qurligi о‘rta hisobda 200 m dir. Materik yon bag‘ri juda ‘archalangan (‘ast-baland) bо‘ladi. U yuqoridan zina’oyasimon yoki о‘ziga xos terrasa-lar tarzida ‘asaya boradi, yon bag‘irlari esa chuqur zov yoki kang’onlar bilan о‘yilgan. Ularning qanday hosil bо‘lishi hali aniqlangan emas, ular tektonik yoriqlar bо‘lsa kerak, deb taxmin qilinadi. Materik eta-gi yana tekis relg’efga ega, chunki u materikdan shelg’f va materik yon bag‘ridan keltirilgan yumshoq jinslardan tarkib to’gan. Yuqorida ay-tib о‘tilganidek, materikning suv osti chekka qismi geologik jihatdan granitli materik yer ‘о‘stining davomidir.
Materiklarning okeanlarga yuqorida tasvirlangandek ti’ik ra-vishda о‘tib borishi Yer ‘о‘sti yoriqlari mintaqasida boshqacha bо‘ladi. Bu yerda materiklardai okean tagiga keng va murakkab oraliq ‘olosa-lar orqali о‘tib boriladi. Oraliq ‘olosalar Sharqiy Osiyoda Kamchat-kadan Zond orollarigacha bо‘lgan joylarda, Karib dengizida, Janubiy Sandvich orollari yaqinida uchraydi.
Oraliq ‘olosalar uchun relg’efining murakkab ekanligi xosdir Tinch okeanning oraliq ‘olosasida quyidagi chuqur novlar joy-lashgan: Aleut, chuqurligi 7822 m, Kuril-Kamchatka—10542 m, Fili’-’in—10497 m, Mariana—11022 m, Kermadek—10047 m, Atakama—8066 m, Markaziy Amerika—6662 m. Atlantika о‘rta tiz-masining uzunligi 20000 km dan ortadi. U S shaklida bо‘lib, janubiy £uv osti balandliklaridan boshlanadi. Islandiya bilan SH’itsbergenni kesib о‘tadi va, aftidan, Shimoliy Muz okeanidagi bir qancha suv osti t.izmalari, chunonchi Lomonosov tizmasi tarzida davom etadi. Hind okean Urta tizmasining ikkita nomi bor: uning janubiy qis-mi G‘arbiy Hindiston tizmasi, Shimoliy qismi esa Arabiston-Hindis-ton tizmasi deb ataladi. Bu tizma Janubiy suv osti balandligidan to Arabiston dengizigacha 6000 km ga chо‘zilgan. Tizmaning te’alari Hind okeanining g‘arbiy yarmidagi orollar tо‘dasidir.
Tinch okeanning о‘rta tog‘ tizmasi Sharqiy Tinch okean balandligi-dir. U Janubiy balandlikdan Qaliforniya qirg‘oqlarigacha va-bu yer-dan Sharlotta Qirolichasi orollarigacha, umuman 120° g‘. u. gacha davom etgan.
Dengizlar relg’efi xarakteriga qarab quyidagi gru’’alarga bо‘linadi:

1. 
   Sayoz ichki dengizlar, ularning chuqurligi odatda 200 m dan kam
   bо‘ladi.
   
2. 
   Materik sayozligidagi chekka dengizlar, ular ham sayoz bо‘ladi,
   faqat ayrim botiqlarining chuqurligi 200 m dan ortadi.
   
3. 
   Materik yon bag‘ri bilan materik etagida joylashgan chekka den-
   gizlar, ularning chuqurligi okeanlardagi kabi keskin ortib boradi.
   
4. 
   Er ‘о‘stining yoriqlariDagi о‘rta dengizlar, ular turli chuqur-
   likdagi chо‘kmalar—dengizlardan iborat; bu chо‘kmalar juda sayoz ham,
   ancha chuqur ham bо‘lishi mumkin, ular qisqa masofada birdaniga chuqur-
   lashib ketadi.
   

Tag (suv osti) yotqiziqlari. Okean va dengizlarning tagi chо‘kin-dilar—dengiz keltirmalari, yahni dengiz gruntlari bilan qo’langan
Okean suvinin turi tarkibidagi moddalar nisbati Dunyo okeanining hamma qismida deyarli bir xildir.
Tabiatdagi barcha suvlarning asl manbai mantiyadagi moddalardir. Suv mantiyadan tashqari platnetalararo bo’shliqdan ham keladi. Taxminiy hisoblarning ko’rsatishicha, Yerga bir kecha – kunduzda 15000 tonna meteorit moddalar tushadi va ularning o’rta hisob bilan 0,5% ga yaqini suvdan iborat. Binobarin, Yer yuzasidan sutkasiga 77 m suv oladi. Butun geologik eralar mobaynida ya‘ni 3,5 mlrd yilda, Yerga fazodan 90 km ya‘ni Ladoga ko’li suviga taxminan 100 baravar ko’p suv kelgan.
Taxminiy hisoblarga asoslanib, butun yer shari yuzasiga magmadan yilga 0,4 km ga yaqin suv ajralib chiqadi, deyish mumkin. Yerning chuqur qismidagi suv yuqori bosim ostida bo’lganidan bug’lanib keta olmaydi va tarkibida xlor-natriy hamda kaltsiy bo’lgan namokobdan iborat.
Endogen suvlar yer betiga kutarilgach, ularga geografik qobiqdagi tirik mineralizatsiyasi o’zgaradi. Dunyo okeanidagi suv endogen va biogen yo’l bilan paydo bo’lgan. Eng chuqurdagi suv juda shur bo’lsa, muzliklar suvi chuchuk bo’ladi. Shu bilan birga dengizdagi tuzlarni daryolar keltirgan degan gipoteza ham bor. Daryolar quruqlikning muttasil ravishda har xil tuzlarni keltirib, ularni dengizlar tagida juda ko’plab tuplaydi. Daryolarning ham ma‘lum bir roli bor ekan, lekin daryolarda xlorid 5,2 % , karbonat kaltsiy 6% ga yetadi. Dengizdagi tuzlarning qaerdan kelib chiqishi, aniqrog’i ularning ikki xil yo’l bilan paydo bo’lganligi, ya‘ni mantiyaning ajralib chiqqanligi va materik suvlardan vodorodga kelganligi xaqidagi gipotezalarga to’g’ri baho berish uchun okean bilan quruqlik, suv bilan tirik organizmlar o’rtasidagi tuz almashinuvini hisobga olish zarur.
Daryo suvlari bilan dengiz suvlarining tarkibi bir – biridan farq qilishiga sabab shuki, okeandagi organizmlarning skleti va chig’anoqlari ko’pdan – ko’p birikmalardan, shu jumladan tuzlardan vujudga keladi.
Bu moddalarning bir qismi hayvonlar va o’simliklar nobud bo’lganda suv tagiga cho’kib, ularning aylanma harakati tugaydi. Organizmlarning skelet va chig’anoqlari tarkib topishi uchun doimiy ravishda juda ko’p kaltsiy va kremniy sarf bo’ladi, ba‘zi tirik organizmlar suvdan yod, mis, rux, vanadiy va boshqa xil elementlarni ajrata oladi.