Reja elektr toki, uning tabiati va ta’siri. Tok zichligi. Ketma-ket va parallel ulash. Elektr yurutuvchi kuch (eyuk). Berk zanjir uchun Om qonuni. Vakuumda elektr toki. Elektron nur trubka. Kirish

Elektr qarshiligi va uning birligi

Elektr qarshiligining SI dagi birligi — Om (Q).

1 Q — uchlariga 1 V kuchlanish qo'yilganda 1 A tok oqadigan

o'tkazgichning qarshiligidir.

Elektr o'tkazuvchanlik va uning birligi.

Elektr qarshiligiga teskari kattalik elektr o'tkazuvchanlik deyiladi.

Elektr o'tkazuvchanlikning SI dagi birligi — simens (S) dir:

1 S — 1 Q qarshilikli o'tkazgich qismining o'tkazuvchanligidir

Tokning ishi. Uchlariga f/kuchlanish qo’yilgan bir jinsli o’tkaz-gich bilan ish ko’raylik. tvaqt davomida o’tkazgichdan q = Itzaryad miqdori oqib o’tadi. Elektr toki maydon ta'siridagi q zaryadning ko’chishidan iborat jarayon ekanligini e'tiborga olsak zanjirning bir qismi uchun Om qonunidan foydalanib, tokning ishi uchun hosil qilamiz.

Tok ishining va quwatining birligi. Agar tok kuchi — amperlar-da, kuchlanish — voltlarda, qarshilik — omlarda ifodalansa, tokning ishi — joullarda, quwati esa vattlarda ifodalanadi.

Amalda tok ishining sistemadan tashqari birliklaridan ham foydalaniladi.

1W • soat = 1 W • 3600 s - 3600 J = 3,6 • 10³ J - 1W quwatli tok-ning 1 soatdagi ishi;

1 kW-soat= 1 000 W • 3600 s = 36000001 = 3, 6- 10⁶J- IkW quwatli tokning 1 soatdagi ishi.

Joul — Lens qonuni. Agar tok harakatsiz metall o’tkazgichdan o’tayotgan bo’lsa, tokning barcha ishi uni qizdirishga ketadi. Unda energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq:

Bu Joul — Lens qonunini ifodalaydi. Uni tajribalar asosida mustaqil ravishda J. Joul va E.Lenslar aniqlashgan. o’tkazgichdan tok o’tganda issiqlik ajralishiga sabab erkin elektronlarning harakat davomida kristall panjara tugunlaridagi ionlarga urilib o’z energiyalarini berishlaridir. Buning natijasida ionlarning tebranma harakati ortadi, ya'ni o’tkazgich qiziydi. Shuning uchun ham ajralib chiqadigan issiqlik miqdori qarshilikka to’g’ri proporsionaldir.

Tokning issiqlik ta'siri. Tokning issiqlik ta'siri kundalik hayotimizda va texnikada juda keng qo’llaniladi.

Dastlabki cho’g’lanma lampochka 1872- yil rus injeneri A. Lodi-gin tomonidan kashf etilgan. U shisha ballon ichida mis simlar orasida berkitilgan ko’mir tayoqchadan iborat bo’lgan. Tok o’tganda ko’mir tayoqcha cho’g’dek qizib yorug’lik bergan. Hozirgi paytda cho’g’la-nish tolasi sifatida suyuqlanish temperaturasi 3370 °C bo’lgan volf-ram tolasidan foydalaniladi.

Keng qo’llaniladigan elektr plita, elektr choynak, elektr daz-mol, elektr isitkichlar ham isitish asboblariga kiradi. Ishlab chiqarishda qo’llaniladigan qurilmalardan yana biri bu elektr pechidir. Uning temperaturasi 3000 °C gacha boradi. Elektr tokining issiqlik ta'siri keng qo’llaniladigan sohalardan yana biri texnikada va xalq xo’jaligida muhim ahamiyatga ega bo’lgan payvandlash ishlaridir.

Tokning issiqlik ta'siri asosida ishlaydigan ko’plab o’lchov asbob-lari, jumladan galvanometrlar mavjud.

Tokning issiqlik ta'sirining foydali tomonlaridan tashqari zararli tomonlari ham mavjuddir. Jumladan, tok uzatish simlaridan ajralib chiqayotgan ulkan miqdordagi issiqlik befoyda sarflanadi. Shuning uchun ham bu maqsadda solishtirma qarshiligi kichikroq metallardan foydalanishga harakat qilinadi.
2.5 Vakuumda elektr toki. Elektron nur trubka
Yarimo’tkazgichlarning ajoyib xossalari kashf etilishidan oldin radiotexnikada fakat elektron lampalar ishlatilib kelingan. Bu lampalarda, shu-ningdek hozir ham ishlatiladigan elektron-nur trubkalarida elektronlar vakuumda harakat qilinadi. Vakuumda elektronlar okimi kanday kilib hosil ki linadi? Ularning xossalari qanday?

Naydagi gazni surib olaverib, uning konsentrasiyasini shu darajaga yetkazish mumkinki, bunda molekulalar bir devordan ikkinchi devorga bir-biri bilan bir marta xam tuknashmay yeta oladigan bo'ladi. Naydagi gazning bunday holati vakuum deb ataladi.

Vakuumda elektrodlar orasida elektr utadigan qilish .uchun nayga zaryadli zarralar manbaini kiritish kerak.

Termoelektron emissiya hodisasi. Ko'pincha, bunday zaryadli zarralar manbaining ishlashi yukori haroratga qadar qizdirilganda jismlarning elektronlar chikarish xossasiga asoslanadi. Bu termoelektron emissiya hodisasi deb ataladi. Bu jarayonni metall sirtidan elektronlarning burlanishi deb karash mumkin. Ko'pgina kattik moddalarda termoelektron emissiya xali moddaning o'zi burlanmayotgan haroratlarda boshlanadi. Katodlar shunday moddalardan yasaladi.

Bir tomonlama o'tkazuvchanlik. Termoelektron emissiya xodi-sasi shu narsaga sabab bo'ladiki, qizdirilgan metall elektrod sovuq elektroddan farq kilib, muttasil ravishda elektronlar chikarib turadi. Elektronlar elektrod atrofida «elektronlar bo'luti» xosil qiladi. Bunda elektrod musbat zaryadlanadi va elektr maydon ta'sirida bo'lutdagi elektronlarning.bir qismi elektrodga kaytib utadi.

Muvozanat xolat karor topganda elektroddan bir sekund ichida chiqib ketgan elektronlar soni usha vakt ichida elektrodga kaytib kelgan elektronlar soniga teng bo'ladi. Metallning harorati kanchalik yukori bo'lsa, elektronlar bo'lutining zichli-gi shunchalik katta bo'ladi.

Ichidan havosi surib olingan idishga kavshar-lab yopishtirilgan qizigan va sovuq elektrod­lar bir-biridan farq kilgani uchun bu elektrod­lar orasida elektr toki bir tomonlama utadi.

Elektrodlar tok man-baiga ulanganda ular ora­sida elektr maydon paydo bo'ladi. Agar manbaning musbat qutbi sovuq elekt­rodga (anodga), manfiy qutbi qizigan elektrodga (katodga) ulangan bo'lsa, u xolda elektr maydonning[ kuchlanganligi qizigan elektrodga tomon

yo’naladi. Bu maydon ta'sirida elektronlarning bir qismi bo'lutdan chiqib ketib sovuq, elektrodga tomon harakat qiladi. Elektr zanjiri beqiladi va unda elektr toki karor topadi. Manba avvalgiga teskaricha ulanganda elektr maydonning kuch-langanligi katoddan anodga karab yunaladi. Elektr maydon bu-lutdagi elektronlarni orkaga itarib katodga tomon harakatga keltiradi. Zanjir o'zilib koladi.