Reja: I. Kirish. II asosiy qism

Qadimgi turkiy yozuv

• 
  Qadimda sug’diy, bohtariy va xorazmiy yozuvlari qatorida oromiy alifbosi asosida turkiy yozuv ham kashf etilgan. Hozirgi vaqtda Osiyo va Yevropaning turli mintaqalarida topilgan bu yozuvlardagi yodgorliklar soni 300 ga yaqinlashib qoldi.
  

• 
  Dastlab ular Yenisey va O’rxun daryolari havzasidan topilib, belgilarning o’ziga xos runiysimon shakliga ko’ra, “O’rxun-yenisey runiy yozuvi deb atala boshladi. 38 ta harfdan iborat bu yozuv Janubiy Sibir, Markaziy Osiyoda keng tarqalgan.
  

• 
  Runiy yozuvlarining kattagina qismi qoyalarga, qabrtoshlarga, toshdan yasalgan odam haykalchalariga o’yib yozilgan. Bir qism xatlar esa metalldan ishlangan idishlarda, sopol, tanga, qog’oz va yog’ochda uchraydi.
  

• 
  Qadimgi turkiy yozuvi asosan buddaviy tarixiy biografik lavhalardan iborat bo’lib, turk, uyg’ur, qirg’iz aslzodalari, xoqon urug’idan chiqqan mashxur kishilarning xizmatlari va ularning qahramonlik xatti-harakatlarini maqtashga bag’ishlangan.
  

Noma’lum yozuv

• 
  Bu yozuvga tegishli dastlabki ma’lumot 1954-yilda fransuz arxeologi A.Marik tomonidan bir idish parchasidagi yozuv tadqiqidan boshlandi. Bu birinchi “noma’lum yozuv” namunasi edi. 1966-yilda G.A. Pugachenkova ham Xolchayondan “noma’lum yozuv” lavhasini topdi.
  

• 
  1967-yilda Dashti Navur (Afg’oniston) da qoyaga yozilgan shunday yozuv namunasi topiladi. Mashxur tilshunos olim J.Fyusman bu xat o’ng tomondan chap tomonga qarab yozilishini, Surx-Kotal va Xolchayon yozuvlari bilan bir ekanligini isbotlaydi.
  

Undan keyingi eng qadimgi ajdodlarimiz to‘g‘risida ma’lumot beruvchi dastlabki epigrafik yodgorlik Behiustun yozuvi hisoblanadi. Behiustun yozuvi Shimoliy Eronda, Kirmonshoh shahridan 30 km masofada, Zagros tog‘idagi tik qoyaga o‘yib yozilgan. Uning uzunligi 22 metr, balandligi esa 7,8 metrni tashkil etadi. Yozuv qadimgi fors, elam va bobil tillarida bitilgan. Behiustun yozuvi boshqa ma’lumotlar qatorida O‘rta Osiyo xalqlari tarixi, ularning ozodlik kurashi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi.
Yozuv Doro I hukmronligi davrida O‘rta Osiyo aholisi Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi va ajnabiy bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilganligi haqida axborot beradi. Xususan unda shunday iboralar keltirilgan «Men Bobilda bo‘lganligimda, deyiladi Behiustun yozuvida Doro I nomidan, -mening davlatimdan Parfiya, Marg‘iyona, Skifiya mamlakatlari ajralib chiqdilar. Marg‘iyonada bu yerlik Frada ismli kishi hukmdor deb e’lon qilindi. Men o‘zimning Baqtriyadagi satrapim fors Dadarshishga buyurdim: «Borgin va meni tan olmayotgan qo‘shinni tor-mor qilgin».1
Undan keyingi eng qadimgi ajdodlarimiz to‘g‘risida ma’lumot beruvchi dastlabki epigrafik yodgorlik Behiustun yozuvi hisoblanadi. Behiustun yozuvi Shimoliy Eronda, Kirmonshoh shahridan 30 km masofada, Zagros tog‘idagi tik qoyaga o‘yib yozilgan. Uning uzunligi 22 metr, balandligi esa 7,8 metrni tashkil etadi. Yozuv qadimgi fors, elam va bobil tillarida bitilgan. Behiustun yozuvi boshqa ma’lumotlar qatorida O‘rta Osiyo xalqlari tarixi, ularning ozodlik kurashi to‘g‘risida ma’lumotlar beradi. Yozuv Doro I hukmronligi davrida O‘rta Osiyo aholisi Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi va ajnabiy bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilganligi haqida axborot beradi. Xususan unda shunday iboralar keltirilgan «Men Bobilda bo‘lganligimda, deyiladi Behiustun yozuvida Doro I nomidan, -mening davlatimdan Parfiya, Marg‘iyona, Skifiya mamlakatlari ajralib chiqdilar. Marg‘iyonada bu yerlik Frada ismli kishi hukmdor deb e’lon qilindi. Men o‘zimning Baqtriyadagi satrapim fors Dadarshishga buyurdim: «Borgin va meni tan olmayotgan qo‘shinni tor-mor qilgin».
Qadimgi Eronning poytaxt shaharlaridan biri bo‘lgan Persopoldan topilgan sopoldagi yozuv o‘z mazmuni jihatidan Behiustun yozuviga yaqindir. Unda Doro I o‘zi bosib olgan mamlakatlarni sanab o‘tadi.
Mazkur devoriy yozuvda Parfiya, Ariya, So‘g‘diyona, Xorazm va saklar mamlakati unga o‘lpon to‘laganligi qayd etiladi.
Persopoldan topilgan boshqa bir yodgorlik miloddan oldingi 486 -480 yillarga mansub bo‘lib, Doro I nomidan undan keyin hukmronlik qilgan Kserks buyrug‘i bilan bitilgan bu sopol yozuvda ham yuqorida sanab o‘tilgan O‘rta Osiyo viloyatlari Eronga bo‘ysunganligi qayd etiladi.1
Mazkur devoriy yozuvning ahamiyati shundaki, Kserks davrida amalga oshirilgan diniy islohot unda o‘z aksini topgan.
Yunon manbalari Markaziy Osiyo xalqlari tarixi uchun katta ahamiyatga ega. Ko'rinishidan, ushbu mintaqaning tarixiy taqdiri to'g'risida ishonchli ma'lumotlarni o'z ichiga olgan eng qadimgi muallif
______________

1.Ivanov G. M. Tarixiy manba va tarixiy bilim. Tomsk, 1973 yil.

Gerodotdir. Ammo, uning butun "Tarix" asari O'rta Osiyoda sodir bo'lgan voqealarni tasvirlaydigan birgina keng qism mavjud. Bu ham Ahamoniylar podshohligining asoschisi Kirning so'nggi yurishi haqidadir. Gerodot tasvirlagan voqea, ehtimol,aniq dalillarga asoslangan emasdir, balki og'zaki an'analarga asoslangandir. Chunki Ahamoniylar davlatining asoschisi Gerodotda juda salbiy ko'rsatilgan. Ammo u yetkazgan ma'lumotlarning qiymati bz uchun muhimdir. Kirning o'limi haqidagi xabardan so’ng, u quyidagilarni ta'kidlaydi: "Kirning o'limi haqidagi ko'plab hikoyalar ichida bu menga eng ishonchli ko'rinadi", bu birinchi navbatda uning og'zaki ijodidan foydalanganligini va ikkinchidan, ma'lum darajada shubhali ekanligini anglatadi.Muallif hatto o’z asarida ushbu hududlarga umri davomida kelmaganligini va O’rta Osiyo hududlarini o’z ko’zi bilan ko’rmaganligini aytib o’tadi.
Shundan xulosa qilishimiz mumkinki, Gerodot bergan ma’lumotlar ham aniq manba sifatida ishatilishi biroz noo’rindek nazarimda. O'rta Osiyo tarixini o'rganish uchun Ktesiyning "Fors tarixi" asari bo’lib unda to'plangan ma’lumotlarning ayrim qismlarga saqlanib qolgan. Bu asar Diodorus (miloddan avvalgi 1-asr) kabi mualliflar tomonidan manba sifatida ishlatilgan. Zamonaviy tadqiqotchilar Ktesiyning asarlari ilmiy adabiyotga qaraganda badiiy adabiyotga yaqinroq degan xulosaga kelishmoqda. Ta'kidlanishicha, "Fors tarixi" tarixiy asar va romanning o'zaro bog'liqligi bo'lib, ular Ktesiyning o'zini "tarixiy romanning otasi" deb atashadi. Bundan tashqari, Ktesiy hikoyalarida anaxronizmga tegish bor. 4 U tasvirlagan dastlabki voqealarda u zamonaviy Forsda mavjud bo'lgan munosabatlarni uzatadi. Ktesiyning yozuvlariga umuman salbiy munosabatda bo’lmaslik kerak, chunki uning bergan ma’lumotlari haqiqatdan yiroq emas.
Ularda O'rta Osiyoning qadimgi xalqlari, ularning joylashuvi, Markaziy Osiyo jamiyatining siyosiy tashkiloti to'g'risida ishonchli ma'lumotlarning ba'zi muhim qismlarini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Zamonaviy arxeologik tadqiqotlar, Ahamoniylar Markaziy Osiyoni bosib olishidan oldin Baqtriya podsholigi mavjudligi to'g'risida Ktesiyadagi xabarlarda tarixiy haqiqatni aks ettiradi, deb o'ylashadi. Bundan ko’rinib turibdiki Ktesiy asarlarida hatto Ahamoniylar kirib kelishidan oldingi davrlarda O’rta Osiyo hududi haqidagi qimmatli ma’lumotlarni uchratishimiz mumkin ekan.
Xulosa qiladigan bo’lsak, O‘rta Osiyo satrapliklarining Ahamoniylar imperiyasida o‘z o‘rni bo‘lgan. Ayni o’sha davrga kelib O’rta Osiyo satrpliklarida birmuncha dehqonchilikning tartibga solinishi hamda yer suv munosabatlari qay tarzda amalga oshirilishini guvohi bo’ldik. Xususan Ahamoniylar bosib olingan o’lkalarni faqatgina siyosiy jihatdan boshqargan bo’lib hisoblanishadi. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida esa quyidagicha xulosa qilsak bo’ladi. Ahamoniylar davridan oldin ham O’rta Osiyo hududida rivojlangan va ravnaq topgan mahhaliy xalq vakillari istiqomat qilishgan. Ushbu hududda ham xalqlar ilk davrlardanoq o’troq hayot kechirib kelishgan. Bu esa O’rat Osiyo hududi ham tammadun beshiklaridan biri bo’lganligini anglatadi.
Xulosa.
Anjumanda Oʻzbekiston va dunyoning turli mamlakatlaridan 120 nafar tadqiqotchi ishtirok etdi. Konferensiyaga taqdim qilingan materiallar “Oʻzbekistonda islom madaniyati, tarixi va sanʼatini oʻrganishning yangi istiqbollari. New Perspectives for the Study of Islamic Culture, History and Art in Uzbekistan” nomli alohida toʻplamda nashr etildi. Ilgari bunday xalqaro konferensiyalar muayyan bir institutning tashabbusi va saʼy-harakati bilan amalga oshirilgan boʻlsa, endi ushbu qaror bunday xalqaro anjumanlarni oʻtkazish va yurtimizdagi ixtisoslashgan tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirish uchun ishonchli huquqiy manba boʻlib xizmat qiladi. Qarorning alohida eʼtiborga molik jihatlaridan biri, unda Islom sivilizatsiyasi markazi Fanlar akademiyasi va Tashqi ishlar vazirligi bilan birgalikda 2022-yil yakuniga qadar Markaziy Osiyo mintaqasi doirasida qadimiy yozma manbalarni saqlash va tadqiq etish sohasida qoʻshni davlatlar bilan hamkorlikni yoʻlga qoʻyish borasida takliflar taqdim qilishi xususida soʻz boradi. Shubhasiz, bu Markaziy Osiyodagi davlatlarning ilmiy muassasalari oʻrtasida hamkorlikni qayta tiklashga va bundan-da rivojlantirishga keng yoʻl ochadi.
Xulosa qilib aytganda, ushbu qarorda belgilangan maqsad va vazifalar, eng avvalo, qadimiy yozma manbalarni markazlashgan holda saqlash va tadqiq etishga hamda ularning davlat reyestrini tuzishga, qolaversa, shu soha bilan shugʻullanadigan Islom sivilizatsiyasi markazi, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Imom Buxoriy xalqaro tadqiqotlar markazi kabi qator tashkilotlarning faoliyatini muvofiqlashtirib, ularni yagona maqsad sari yoʻnaltirishga xizmat qiladi. Eng muhimi, qoʻlyozmalarni bemalol oʻqib, tadqiq qila oladigan va taʼmirlab, ularga qayta hayot baxsh eta oladigan yuqori malakali mutaxassislar tay yorlashning yaxlit tizimini yaratishga asos boʻladi. Bu esa, shubhasiz, Prezidentimizning 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026-yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasi toʻgʻrisida”gi farmoni ijrosini taʼminlashga va Oʻzbekiston Respublikasi strategik rivojlanishining beshta ustuvor yoʻnalishi doirasida olib borilayotgan islohotlarni izchil amalga oshirishga qulay zamin yaratadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Anatoliy Sagdullayev.Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda Toshkent 1996

2. A.Madraimov. Manbashunoslik. Toshkent – 2008.
3. Ziyonet.uz
4. A. Qayumov. Qadimiyat obidalari. – T.: 1971
5. H. Homidov. «Avesto» fayzlari. – T.: 2001
6. Belenkiy I. L. Sovet tarix fanining nazariy manbashunosligi muammolarini ishlab chiqish (1960-1984). M., 1985 yil.
7. Bernheim E. Tarix faniga kirish. SPb., 1908 yil.
8. Ivanov G. M. Tarixiy manba va tarixiy bilim. Tomsk, 1973 yil.
9. Ivanov G. M. Tarixiy bilishning uslubiy muammolari. M., 1981 yil.
10. Pronshtein A. P. Tarixiy tadqiqot nazariyasi va metodologiyasi masalalari. M., 1986 yil.
11. Pronshtein A. P. Rossiyada manbalarni oʻrganish. feodalizm davri. Rostov-Don, 1989 yil.
12. Tarixchi va mafkuraviy konyunkturaning kasbiy mahorati: Sovet tarixida manbashunoslik muammolari. M., 1994 yil.
13. Pushkarev L. N. Rus tarixidagi rus yozma manbalarining tasnifi. M., 1975 yil.