Reja: Inson rivojlanishi

---

TABIIY VA SUNIY OMILLAR SODIR BO'LADIGAN FIZIOLOGIK
KO'RSATKICHLAR
Reja:
Inson rivojlanishi
1.
Biologik omillar
2.
Rivojlanishidagi kritik davrlar
3.
Muskullar faoliyati va bolaning jismoniy imkoniyatlari
4.
Bolalarda ikkinchi signal tizimining rivojiga tasir etuvchi
5.
omillar

---

Inson rivojlanishi – juda murakkab jarayon. U tashqi ta’sirlar hamda ichki
kuchlar ta’sirida sodir bo’ladi. Tashqi omillarga insonni o’rab turgan tabiiy va
ijtimoiy muhit, shuningdеk bolalarda muayyan xislatlarni shakllantirish bo’yicha
maqsadga yo’naltirilgan faoliyat kiradi. Ichki omillarga esa biologik, irsiy omillar
kiradi.
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni hamda
insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi. Irsiyat dе
ganda bolalar gеnеtik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va xususiyatlarning ota-
onadan bolaga turli xil o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi tushuniladi. Irsiyatga
ko‘ra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va xis tuyg‘u 
organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch teri rangi o‘tadi. Bular insonni boshqa
insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek irsiyat
bo‘yicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xususiyatlari ham o‘tishi mumkin.
Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror bir faoliyat sohasida muayyan
qobiliyatlarining shakllanishini ko‘zda tutadi. Psixologik ma’lumotlarga ko‘ra
qobiliyat insonning tabiiy xususiyati bo‘la olmaydi. Bola qobiliyatlarining
namoyon bo‘lishi uning hayot, talim-tarbiya jarayonlariga bog‘liq.Hozirgi paytda
bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi kabi tashqi omillar
ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli bo‘lib
tug‘ilayogan bolalar soni ko‘paymoqda. Bunday bolalarning muomalaga kirishishi
va faoliyat yuritishi nihoyatda og‘ir kechadi. Shuning uchun ularga o‘qitishning
yangi metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning aqliy rivojlanishga
erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar
shug‘ullanishadi. Bu bolalar o‘z tengqurlari bilan muomalaga kirishganlarida
jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga
integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun bunday bolalar bilan
ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan
aloqa qilish kanallarini ochishdir.
Inson bo’lib yеtishish uchun faqatgina biologik irsiyatning o’zi kifoya emas.

---

Inson faqat sotsiolizatsiya jarayonida, ya’ni muloqotda, boshqa insonlar bilan
o’zaro ta’sirda shaxs bo’lib еtishadi. Inson jamiyatidan tashqarida ma’naviy, 
ijtimoiy, psixik rivojlanishi sodir bo’la olmaydi. Bu fikrni barchaga ma’lum hollar,
ya’ni inson bolasi hayvonlar orasida o’sgani yanada mustahkamlaydi. 
Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan ko‘p qirrali
jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi.
Chunki, aynan bolalikda asosiy ijtimoiy me’yorlar o‘zlashtiriladi.
Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni
bola asta-sekinlik bilan o‘zlashtiradi. Agar bola tug‘ilgandan keyin asosan oilada
rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha ta’lim
muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli ko‘ngilochar
maskanlarda kechadi. Yosh ulg‘aygan sari ijtimoiy muhit “hududi” kengayib
boradi. Bola qanchalik ko‘p muhitlarni o‘zlashtirsa, u shunchalik keng doira
hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo o‘zi uchun qulay bo‘lgan uni
yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda bo‘ladigan muhitni izlashga
urinadi. Shuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga ko‘chib yuradi. Muhit
bolani shakllantirishda, uning ijtimoiy tajriba to‘plashida ijtimoiylashuv jarayoni
uchun muhim ahamiyatga ega.
Rivojlanishidagi kritik davrlar
Odam organizmining rivojlanishi uzluksiz jarayon sifatida inson hayotining barcha
davrida davom etadi. Odam hayotining har bir davrida shu davrning xarakterli
xususiyatlari, oldingi davrning qoldiqlari va kelgusi davrning kurtaklari paydo
bo'ladi. Bu davrlarda organizm ketma-ket morfologik biokimyoviy va fiziologik
o'zgarishlarga uchraydi. Bu o'zgarishlar o'sish va rivojlanish bosqichlarini yuzaga
keltiruvchi irsiy faktorlarga bog'langan.Bola organizmi voyaga yetgan
organizmdan bir qator belgilari bilan farq qiladi. Tana vaznining ortishidagi,
alohida a'zolar va to'qimalarning kattalashuvidagi eng jadal o'zgarishlar bola
hayotining birinchi yilida va bolalik davrida yuzaga chiqadi.Voyaga yetgan davrda
organizmning o'sishi to'xtaydi, lekin funksional differensiyalashuvi va reflektor
faoliyati takomillashuvi ichki kortikal aloqalarning rivojlanishi va

---

murakkablashuvi hisobiga davom etadi. Qarish jarayoni o'ziga xos bo'lib, bir qator
qayta rivojlanish bilan bog'liqdir.Bolaning rivojlanish davrlari tana va a'zolar
og'irligi va kattaligi, skelet suyaklarining qotish darajasi, tishlarning paydo bo'lishi,
ichki sekretsiya bezlaridagi birlashtiruvchi to'qimalarning rivojlanishi, kortikal
faoliyat tavsifi va boshqa belgilar asosida aniqlanadi. Lekin, hozirgi davrgacha,
yoshga oid davrlarni tizimlashtirish uchun asos bo'ladigan universal umumiy
biologik funksional va morfologik belgilarning to'liq ro'yxati aniqlangani yo'q.
Yoshga oid davrlar tizimi N.P.Gundobin tomonidan tavsiya qilingan bo'lib
tizimlashtirishda bir tomondan organizmning asosiy rivojlanish qonuniyatlari, 
ikkinchi tomondan, bolalik va o'smirlik davrida tarbiyalashni tashkil qilish
masalalari hisobga olingan. Shuning uchun quyidagi: yasli, bog'cha, boshlang'ich,
o'rta va yuqori maktab yosh davrlarini pedagogik davrlar deb ham yuritsa bo'ladi.
Bolalik davrining tizimi quyidagicha tavsiya etilgan
Yosh - bu shaxsning yashovchan xususiyati bo'lib, u inson hayotining
davomiyligini va uning hayot natijasida olingan rivojlanish darajasini
aks ettiradi.
Yosh turlari:
1. Xronologik (pasport)
2. Shartli yosh (yosh normasiga muvofiq insonning rivojlanish darajasi)
Shartli yoshga ajrating: biologik, psixologik (aqliy), ijtimoiy, shaxsiy.
Elkoninning yosh davri
1) Go'daklik (0-1 yosh) - kattalar bilan hissiy aloqa
2) Erta bolalik (1-3 yosh) - subyektiv-manipulyatsion faoliyat
3) Maktabgacha tarbiyachi (3-7 yosh) - rolli o'yin
4) kichik maktab o'quvchisi (7-11 yosh) o'quv faoliyati
5) O'smir (11-15 yosh) bilan shaxsiy shaxsiy aloqa
6) Erta yoshdagi (15-18 yosh) o'quv va kasbiy faoliyat
Boshlang'ich maktab o'quvchilarining yosh xususiyatlari, ularning
jismoniy tarbiya darslarini hisobga olish.
Eng yosh maktab yoshi 6 - 7 yoshdan boshlanadi, bola maktabda o'qishni

---

boshlaganda va 10 - 11 yoshgacha davom etadi. Ushbu davrning etakchi
faoliyati o'quv faoliyati hisoblanadi. Bolaning jismoniy va ruhiy
sog'lig'ini mustahkamlash davom etmoqda. Ayniqsa ... duruş
shakllanishiga e'tibor berish juda muhim, chunki birinchi marta bola
maktab anjomlari bilan og'ir portfelni olib yurishga majbur. Boshlang'ich
maktab yoshida bolalarning intilishlari ko'paymoqda. Shu sababli, ushbu
yoshdagi bolaning faoliyatining asosiy sababi muvaffaqiyatlarga erishish
uchun sababdir. Ba'zida bu motivning yana bir turi mavjud -
muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslik uchun sabab. Bola ongiga muayyan
axloqiy ideallar, xulq-atvor namunalari qo'yildi. Bola ularning ahamiyati
va zarurligini tushunishni boshlaydi. Ammo bolaning shaxsiyati
shakllanishi samarali bo'lishi uchun kattalarga e'tibor va baho berish
muhimdir.
Muskullar faoliyati va bolaning jismoniy imkoniyatlari