Reja: Investitsiya bozori instrumentlari daromadlarining tasniflash

9.Katiy belgilangan stavkalariga ta’sir etuvchi asosiy omillar.
Pul miqdoriga nisbatan bo‘ladigan xisob kitoblar(raschetnыy denejnoy yedinitsa) ga pul birligini ta’siri .
Fiksirlangan doramadli instrumentlar risksiz xisoblanib, bu fakat anik xisoblangan pul-valyuta ishonchli siftida qabul qilinadi. Foiz stavkasini o‘lchash vaktida ayrim xolatlar o‘zgarishi mumkin.Shuning uchun mazkur xolatga aniqlik kiritish uchun obligatsiyani, uning nominali turli valyutada ko‘rsatilgan xolatini ko‘rib chiqamiz. Misol: Yaponiyaning davlat obligatsiyasiga nisbatan Angliya davlat obilgatsiyasini foiz stavkasi yuqori, va bularni to‘lash muddati bir xil. Mazkur obligatsiyani to‘lanmaslik riski erkinrok sinf ekanligini xisobga olib, bu shartlar barcha investorlarni Angliya davlat obligatsiyasiga qiziqtiradimi?
Javob: bunda javob yaxshi bo‘lmasligi mumkin, chunki obligatsiyalarni nominali turli xil valyutalarda berilgan: Angliya davlat obligatsiyasi funt sterlingda, a Yaponiyaniki ienada. Shunday bo‘lsa xam ikki davlatni obligatsiyalari mazkur sinfga ega mamlakatlar valyutasi pul birligida daromadlilik darajasi ishonchli xisoblanadi, boshqa valyutalarga nisbatan daromadlilik stavkasi esa kelgusidagi to‘lovlarni amalga oshirishda ikki valyutani almashtirish kursiga bog‘liq bo‘lib, buni avvaldan bilish nonanikdir.
Anikrok misol: Siz mablag‘ingizni bir yilga investitsiya qilishga qaror qildingiz. Yaponiyaning davlat obligatsiyasini yillik foiz stavkasi 3%, Birlashgan Angliya obligatsiyasi yillik-9%. Valyuta kursi- 1 funt sterling 150 ienani tashkil etmokda.
Faraz qilaylik, endi siz yaponiyalik investor xisoblanasiz, qaysiki qandaydir ishonchli aktivlarga Yaponiya ienasida o‘z kapitalingizni investitsiya qilishni xoxlaysiz. Yaponiya obligatsiyasini sotib olib, o‘zingizni 3 % ga daromadingizni doimiyligini kafolatlaysiz-ta’minlaysiz.Agar siz Britaniyani davlat obligatsiyasini sotib olsangiz, u xolda ienani daromadlilik stavkasi kelgusida funt sterling va ienani almashtirish kursi kandayligiga boglik bo‘lib koladi.
Misolga aniqlik kiritamiz: siz Angliya davlatining 100 funt sterlinga teng obligatsiyasini sotib olishga karor qilidingiz. Bunda avval ienani funt sterlinga konvertatsiya qilish kerak yoki sizni avvalgi kapital summangiz 15000 ienani tashkil etadi. Angliya davlat obligatsiyasi bo‘yicha foiz stavkasi 9 % bo‘lsa 1 yildan so‘ng siz 109 funt sterling olasiz. Birok, buni ienaga keltirilgan summani avvaldan bilish mumkin bo‘lmasligini aytish mumkin, chunki kelgusida valyuta kursi qancha bo‘lishini xech kim bilmaydi.
Shunday qilib, xaqiqiy daromadlilik foiz stavkasi quyidagicha :

Daromadlilik stavkasi (iena)=(109 funt ster*ienadagi funt sterlingni kelgusi kursi -15000 iena)/15000 ien

Misol uchun, bir yil davomida funt sterling kursi pasaydi va 1 funt sterling 140 ienani tashkil etdi. Bu xolatda Angliya davlat obligatsiyasi bo‘yicha ienaning daromadlilik darajasi kanday bo‘ladi.
Bu kuyidagicha:

(109 fun.ster.-140ien/funt ster.-15000 ien)

Daromadlilik stavkasi(iena)=----------------------------------------------------------------
15000 ien

=0,01733

Shu yo‘l bilan, sizni daromadlilikni real foiz stavkangiz 1,73 %ni, bu 3%dan kam, qaytarishni mazkur muddat bilan Yaponiya obligatsiyasini sotib olish xisobiga mazkur daromadni olishingiz mumkin.


2.To‘lov muddatini ta’siri.
Grafikdan ko‘rinib turibdiki, to‘lov muddatini foiz stavakasiga ta’sirini ko‘rishimiz mumkin, rasmda 1999 yil 7 iyun xolatiga SShAning kaznachey vekselini daromadini egriligini ko‘rishimiz mumkin.
Daromad egriligi muomalaga chiqarilgan SShA kaznacheystvasining fiksirlangan daromadli instrumentlari bo‘yicha o‘za’ro foiz stavkasi me’yor(razmer)i va uni qaytarish muddati o‘rtasidagi nisbat ko‘rinishda bo‘ladi. 2,2 rasmda ko‘rib turibmizki, kaznachey majburiyatlarni yillar bo‘yicha yillik xisoblanishi asosida daromadlilik yiliga 5,25% bo‘lib, to‘lov muddati me’yorini ortishi xisobiga u ortib borgan va to‘lov muddati 30 yil bo‘lgan instrumentlar uchun esa 6% ni tashkil qilgan.

Rasm. 2.2. AKSh kaznachey qimmatli qog‘ozlarini daromadligini egriligi.

2,2 rasmda mazkur vaqt davomida daromadlilikni egriligini formasi va darajasi(uroven) kuchli o‘zgarmokda.Avvalgi qisqa muddatli bo‘yicha foiz stavkasi uzoq muddatliga nisbatan yuqori bo‘lgan, shu sababli daromadni egriligi pastdan tepaga emas, balki yuqoridan pastga qarab ketgan.

Jadval 2.1. Qimmat qog‘ozlarni daromadligini taqqoslash (%)
AKSh kaznachesystvasini obligatsii 1 yildan 10 yilgacha	5,70
AKSh kaznachey obligatsii qaytarish muddati 10 yildan yuqori	6,21
Korporativ obligatsiyalar qaytarish muddati 1 yildan 10 yilgacha
Yuqori sifatli	6,45
O‘rtacha sifatli	6,94
10 yildan yuqori lari: Yuqori sifatli	7,09
O‘rtacha sifatli	7,56

3. To‘lamaslik riskini ta’siri.
Fiksirlangan daromadli instrumentlar bo‘yicha to‘lamaslik riski qancha yuqori bo‘lsa, u xolda bular bo‘yicha foiz stavkasi shuncha yuqori bo‘lib, xatto buning qolganlari esa o‘zgarishsiz qoladi.2,1 jadvalda zayomщik tomonidan chiqarilgan obligatsiyalarni dollarli nominali bo‘yicha foiz stavkalari turlicha bo‘lib,bu o‘zining jalb qilganga nisbatan to‘lamaslik imkoniyatlari riskini turli xil darajasi bilan xarakterlanadi. AKSh kaznacheystvasini uzoq muddatli obligatsiyalarini bunday risklari bu riskning eng past ko‘rsatkichi xisoblanadi, keyin yuqori sifatli koorporativ obligatsiyalari keladi, so‘ng koorporativ obligatsiyalarni o‘rtacha sifatlisi keladi.
Turli xil qimmatli qog‘ozlarni daromadlilik ko‘rsatkichini farqiga e’tibor qarating, bu xolda to‘lov muddati 10 yildan yuqori bo‘lgan AKSh kaznacheystvasi obligatsiyalari bo‘lib, buni yillik daromadi 6,21 % va qaytarishni bu muddati o‘rtacha sifatga ega korporativ obligatsiyalari esa ya’ni –yillik daromadlilik ko‘rsatkichi esa 7,56 % ni tashkil etgan. Daromadlilikdagi farq yillik 1,35% ni tashkil etdi.
Fiksirlangan daromadli instrumentlarning foiz stavkalarini xajmiga ta’sir etuvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi.


-xisob kitob qilinishi kanday valyutada bo‘lishi ;
-to‘lash muddatiga;
-defoltli riskki yoki kredit oluvchi - zayomщikni kredit shartnomasi shartlarini bajarmaslik riski
.
1.xisob kitob qilinishi kanday valyutada bo‘lishiga ;
To‘lov tartib bo‘yicha kandaydir pul xisobiga amalga oshirilishi, foiz stavkasiga ta’sir etadi.To‘lovlar u yoki bu mamlakatni valyutasi: dollar, frank, marka va boshkalarda amalga oshiriladi. Ayrim xollarda to‘lov sifatida kandaydir tovar, misol uchun tillo, serebro yoki tovar va xizmatlar bo‘yicha to‘lovlarni standartli «savat»i rol uynaydi.Foiz stavkasini to‘lovi kaysididir mamlakatni pul-valyuta birligi orqali amalga oshiriladi.


-to‘lov muddatiga;
Fiksirlangan daromadli instrumentlar bo‘yicha to‘lov muddati- bu barcha jalb-band bo‘lgan summani to‘lanishi lozim bo‘lgan vakt xisoblanadi. Qisqa muddatli instrumentlar bo‘yicha foiz stavkalari uzoq muddatliga nsbatan yuqori xam, past xam yoki teng bo‘lishi xam mumkin.


Defolt riski yoki kredit oluvchi - zayomщikni kredit shartnomasi shartlarini bajarmaslik riski.
To‘lamaslik riski- bu extimolli faoliyat bo‘lib, fiksirlangan daromadlar bo‘yicha zayomщik tomonidan qisman yoki umuman foizini yoki asosiy qarzini to‘lamaslik tushuniladi. Buni risklilik darajasi qancha yuqori bo‘lsa, u xolda zayomщik tomonidan o‘z investorlariga foiz stavkasi yuqoriligini, qimmatli kogzlarini sotib olishga kelishish uchun va’da beradi.