Reja: Investitsiya bozori instrumentlari daromadlarining tasniflash

10.Inflyatsiya va real foiz stavkalari foiz stavkalarini tenglashtirish.

Turli xil davlardagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni vaktlar bo‘yicha ishonchli taqqoslashda dunyo tan olgan usul xisoblangan tovar va xizmatlarga bo‘lgan baxo va inflyatsiya darajasini xisobga olgan xoldagi uni aktivlarini yeyishtirish(korrektirovka) zarurdir. Iqtisodchilar bundan kelib chiqib, baxoni nominali yoki baxolar tovar va xizmatlarga ko‘rsatilgan-belgilangan xaqiqiybaxo pulning iste’mol qiymati-kobiliyatini belgilovchi sifatida tan olingandir.
Bundan tashkari, foiz stavkalarining nominali bilan xaqiqiy baxosi bir biridan farqlanadi. Obligatsiyalar bo‘yicha nominal foiz stavkasi zayomщik tomonidan va’da bergan summa bo‘lib, bu kaysiki pul ko‘rinishdagi sizga to‘lanadigan to‘lov xisoblanadi. Xaqiqiy foiz stavka – bu kreditor tomonidan ishlab topilgan nominal foiz stavka bo‘lib, pulning iste’mol qiymat-kobliyatini o‘zgarishi bilan o‘zgartirilgan(korrenktirovka) kismidir. Misol: Xisoblanadigan nominal foiz stavkasi yillik 8%, a inlyatsiya darajasi esa 8%, u xolda daromadni xaqiqiyfoiz stavkasi 0 ga teng bo‘ladi.
Daromadlilikni xaqiqiyfoiz stavkasini xisoblash uchun standartli iste’mol savatidan qurol sifatida foydalaniladi. Mos xolda daromadlilikni xaqiqiy foiz stavkasi mazkur savatning tarkibiga bogliq bo‘ladi. Milliy istemol baxosi indeksini xisoblashda, IBI-savatdagi taqqoslanadigan iste’mol tovarlaridan foydalaniladi.
Agar nominal foiz stakasi yillik 8 % ni tashkil etsa, a inflyatsiya darajasiga mos bo‘lgan istemol baxolari indeksini o‘zgarishi -5 % bo‘lsa, u xolda daromadlilikni xaqiqiyfoiz stavkasi 3 %ni tashkil etadi.Bu anikmi?
Bunga ishonch xisil qilish uchun daromadlilikni xaqiqiy foiz stavkasini aniqroq ko‘rib chiqamiz: Siz xar bir investitsiya qilayotgan 100 doll uchun 108 doll olasiz. Birok, bu davrda istemol savati kaysiki 1 yil oldin turgan 100 doll qiymati ortdi va 105 doll. ga qadri tushdi. U xolda iste’mol tovarlariga nisbatan sizni 108 doll. pulingiz joriy davrda tovar sotib olish uchun qancha xaqiqiy qiymatiga ega bo‘ldi? Bunda 108 doll. ni iste’mol savatini kelgusi baxosiga bo‘linadi: 108/105=1,02857 qarzina. Shunday qilib, xar bir sotib olinmagan savat uchun, o‘z kapitalingizni investitsiyaga almashtirib, siz 1 yildan so‘ng 1,02857 ekvivalentda savat olasiz. Mos daromadlilikni xaqiqiy stavkasi yiliga(savatni kelgusidagi soni bugungi kundagi bita qarzinani tugri kelishi) 2,857 tashkil etadi.
Umumiy formulasi: Nominal foiz stavkasi va inflyatsiya darajasi o‘rtasidagi daromadni xaqiqiy foiz stavkasi nisbiy ko‘rinishi quyidagicha:
1+nominal foiz stavkasi
1+daromadlilikni xaqiqiystavkasi= -----------------------------------------------------------------
1+inflyatsiya darajasi

Yoki
Nominal foiz stavka-inflyatsiya darajasi

Daromadlilikni xaqiqiystavkasi= -----------------------------------------------------------
1+ inflyatsiya darajasi

Misolimiz bo‘yicha:

0,08-0,05

Daromadlilikni xaqiqiystavkasi= ------------------------=
1,05
==0,02857=2,857%.


Fiksirlangan nominal ko‘rinishdagi daromadli instrumentlar ishonchli xisoblanib, ma’lum risk darajasini o‘z zimmasiga olganligini xakikatda bildiradi.
Agar inflyatsiya darajasi- yillik 5%, u xolda kelgusdagi daromadlilik stavkasi 2,857 ga teng bo‘ladi, agar inflyatsiya darajasi 5%dan yuqori bo‘lsa u xolda xaqiqiystavka 2,857 % dan kam bo‘ladi.
Qo‘yilgan mablag‘larni qadrsizlanish riskidan ximoya qilish uchun xaqiqiy stavka xaqiqiy tovar va xizmatlar baxosi yordamida belgilanadi. Misol: kandaydir fiksirli daromadga ega instrumentlar uchun yagona xisob kitob usuli taqqoslash uchun mos bo‘lgan u yoki bu tovar orqali ko‘rsatiladi.
Ayrim obligatsiyalarni asosiy summa va qarzlarni foiz summasining xajmi anik mamlakatni xayoti qiymat-kadri orqali xisob kitob qilinadigan ma’lum iste’mol savatidagi tovar va xizmatlar qiymati ko‘rinishda bo‘ladi. Angliya xukumati shunday indekslangan obligatsiyani mumablag‘a 1981 yildan beri chiqarmokda. Bu obligatsiyalarni foiz stavkasi xaqiqiy risksiz xisoblanadi. 1998 yildan AKSh kaznacheystvasi inflyatsiyadan ximoyalangan jamg‘arma obligatsiyalarni muomalaga qo‘shimcha chiqara boshlagan.
Amaldagi inflyatsiya o‘sishini xisobga olgan xoldagi indekslangan amaldagi obligatsiyalarni ko‘rib chiqamiz. Misol uchun inflyatsiya darajasi xisobga olgan xolda indekslangan 1 yilik qimmatli qog‘ozlarga e’tibor qaratamiz. Bular uchun xaqiqiy yillik foiz stavkasi ximoyalangan 3 % ni taklif etamiz. Inflyatsiya darajasiga bog‘lik bo‘lsa xam avvaldan dollarni nominal daromadlilik stavkasini aniq bilish mumkin emas. Agar inflyatsiya darajasi atigi 2 %ni tashkil etsa, u xolda yillik(itogovaya) dollarni nominal daromadlilik stavkasi 5%ni tashkil etadi. Agar 10 %li inflyatsiya darajasida esa bu ko‘rsatkich 13 %gacha ortadi.
Yuqoridagi summalab, foiz stavkasi ximoyalangan daromadli stavkani eslaymiz. Ko‘pgina obligatsiyalar bo‘yicha ko‘rsatilgan u yoki bu valyutada foiz stavkasi beligilanadi, a uning daromadlilikni xaqiqiy stavkasi istem’mol tovarlarining boxolar dinamikasiga xisobiga xam –noanik ko‘rsatkich xisoblanadi. Agar biz inflyatsiya darajasi xisobiga indekslangan obligatsiya xaqida gapiradigan bo‘lsak, u xolda mazkur xolda foiz stavka iste’mol savatiga kiruvchi aniq tovarlar qiymati orqali xisoblanadi. Mazkur savat xisobiga foiz stavka risksiz xisoblanib, xaqiqiy stavkani kafolatlaydi.