Reja: Irsiyatning sitologik asoslari. Irsiyatning molekular asoslari

Erkak jins
% xisobida.
Odamda 52
Koramolda 52
Kuyda 50
Chuchkada 52
Otda 52
Nashada 50
Odamda tugilgan xar 100 ta kiz chakalokka 106 ta ugil chakalok tugri keladi. Bu nisbat ba’zan uzgarib turadi,bolalikda 100 : 103, uspirinlikda 100:100, 50 yoshda 100 ayolga 85 erkak , 85 yoshda 100 ayolga 50 erkak tugri keladi. Bular biologik va turli sabablarga boglik. Jinsni belgilaydigan xromosomalarning 4 xil tipi ma’lum.
Odam, xayvonlar va meva pashshasida XU tip bulib, ona organizm gomogametali (XX) ota organizm geterogametali(XU) buladi. Ba’zi xasharotlarda meyoz bulinishda xromosomalarning notekis taksimlanishi kuzatiladi. Bunda urgochi organizm (chigirtkada) XX xromosomaga ega buladi, erkak organizm fakat bitta X xromosomaga ega bulib,boshka jinsiy xromosomalar bulmaydi. Demak, erkak organizm 2 xil gameta xosil kiladi: biri X jinsiy xromosomalardan iborat gameta, ikkinchi jinsiy xromosomasi bulmagan (O) gameta. Birinchi xolda erkak va urgochi gametalar kushilganda zigota 2 ta X xromosomali bulib, undan urgochi organizm rivojlanadi. 2-chi xolda zigota XO xromosomali bulib, ya’ni X xromosoma urgochidan va (nol) jinsiy xromosoma erkak organizmdan kushiladi. Bunday zigotadan (XO) erkak organizm rivojlanadi.
Ba’zi kapalaklar, kushlar va baliklarda urgochi organizm geteogametali -XU, erkak organizm gomogametali ya’ni -XX buladi.Bunda xromosomali tuxum hujayradan urgochi (XU) jinsli organizm rivojlanadi.Urgochi va erkak jins xromosomalarni bir-biridan farklash uchun erkak jinsga Z , urgochiga W xarfi bilan belgilanadi.
Jinsning yana shunday xili ma’lumki, bunda asalarining uruglangan tuxum hujayrasidan ona va ishchi asalarilar, uruglanmaganidan erkak asalari trutenlar rivojlanadi.Urgochi jinsli arida xromosoma diploid – 2n (2n=32),erkagida gaploid -n (n=16) buladi.Uruglangan tuxum hujayralardan urgochi, uruglanmaganidan erkak trutenlar rivojlanib,ular partenogenez yuli bilan xosil buladi.Erkak asalarining xayotchan bulishiga jinsi boglik bulmagan (somatik) hujayralarning rivojlanish davrida diploid xromosomalar yigindisining tiklanishidir.
Jinsni aniklash balansi. Ma’lum bulishicha jinsni aniklash fakat jinsiy xromosomalar emas, balki autosoma xromosomalar kompleksida 8 ta xromosoma (diploid- juft sonda) buladi. Erkak va urgochi pashshaning 3 juft (autosoma) xromosomasi bir-biridan fark kilmaydi. Fakatgina 1 jufti fark kiladi.Urgochi pashshada 2 ta bir xil tayokchasimon xromosoma (XX) bulsa, erkak pashshasining 1 ta xromosomasi tayokchasimon (X), ikkinchisi ilgaksimon (U) dir. Pashshalarda fark kiladigan shu xromosomalar jinsiy xromosomalar deyiladi. Shunday kilib pashshada 6 autosoma va 2 tasi jinsiy xromosomadir.
Diploid xromosomali ya’ni XU+2A erkak va 2X+2A urgochi pashsha bilan birga, triploid xromosomali 3X +3A urgochi pashsha xam mavjud. Triploid pashsha diploid pashsha bilan chatishtirilsa, diploid xromosomali erkak(XU+2A) va urgochi (2X+2A) pashsha bilan birga triploid urgochi (3X+3A) pashsha xam xosil bulgan. Shu triploidli urgochi pashsha erkak (XU+2A) pashsha bilan chatishtirilsa germafradit formalar xosil buladi. Buni interseks deyiladi. Interseks tulik triploid bulishi uchun X xromosoma yetishmaydi. Pashshalarda jins indeksi birdan kup bulib ketsa, urgochi; 0,5 dan, ya’ni yarimdan kam bulsa, erkak; yarim bilan bir (0,5:1) oraligida interseks pashshalar xosil buladi.
Autosoma xromosomalarida jinsiy belgilarini aniklaydigan genlar joylashgan. Odamda xromosomalarning diploid soni 46 ta,ya’ni 22 juft (erkak va urgochida bir xil) va 2 tasi esa jinsiy xromososma. Odamda xromosomaning normal balansi urgochi organizm uchun XX+2A yoki XX+44, erkak organizm uchun XU+2A yoki XU+44 buladi. Meyoz bulinishda xromosomalar kutblarga teng taksimlanmasa, bu balans buzilib, xar xil (axlokiy) kasallliklar kelib chikadi. Misol: presomiya sindromi (44+XXX) kiz bolalarda uchrab, ularning tuxumdoni bulmaydi, 2 darajali jinsiy belgilar rivojlanmaydi, naslsiz buladi, past buyli akli zaif, tez kariydi. Ternir - Shershevskiy sindromi- (44+X) trisomiyaga uxshaydi. Klayn Felter sindromi - (44+XXU) erkak uchrab,jinsiy belgilar rivojlanmaydi. Spermatozoid xosil bulmaydi, naslsiz buladi. Akli past, kul va oyok uchlari notekis rivojlanadi.
Jins bilan birikkan belgilarning nasldan – naslga berilishi. Ba’zi bir irsiy kasalliklar X xromosoma birikib, shu xromosoma orkali bolaga utadi. Otadan esa U xromosomadagi kasalliklar utadi. Misol, oyok panjalari orasida pardalarning bulishi fakat U xromosomali erkak jinsda buladi. Rang ajrata olmaslik (daltonizm) X xromosomada buladi va ayoldan ugil va kizga teng nisbatda berilaveradi. Ayol soglom, erkak daltonik bulsa, tugilgan bir ugil va kizga otadan kizga kasal X ,onadan soglom X, ugilga ota va onadan soglom X va U xrolmosoma utadi. Bunda esa kiz XX kasal ugil XU soglom buladi. Kiz soglom yigitga turmushga chikib, ikki kiz va ikki ugil kuradi. Birinchi kizga ota va onadan soglom XX xromosoma utadi va u soglom buladi. Ikkinchi kizga otadan soglom X, onadan daltonizm genli X xromosoma utadi, bu kiz normal kuradi, lekin yashirincha kasallik tashuvchi buladi. Ugillardan biriga onadan soglom X, otadan U xromosoma (XU) utadi va soglom buladi. Ikkinchi ugilga onadan kasal gen X, otadan U xromosoma utadi. U rangni ajrata olmaydi. Onadan kasal X genli xromosoma olgan ugil va kizning 50 foizi shu kasalga duchor buladi.
Olachipor tovuk bilan kora tusli xuroz chatishtirilganda, F₁ da olachipor xuroz va kora tovuk jujalar xosil buladi. Sababi olachipor tovukning X geni dominant bulib, U xromosomada pat ranggiga ta’sir etadigan gen bulmaydi. Xurozning 2 ta X xromosomasida kora rang beruvchi gen retsessivdir: