Reja: Kirish Byudjet tashkilotlarida debitorlik va kreditorlik majburiyatlar hisobini tashkil etishning nazariy-uslubiy asoslari. Turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar hisobini yuritish tartibi

1.Byudjet tashkilotlarida debitorlik va kreditorlik majburiyatlar hisobini tashkil etish.
Byudjet tashkilotlari tomonidan daromadlar va xarajatalar smetalarini ijrosini amalga oshirish jarayonida jismoniy va yuridik shaxslar bilan hisoblashuvlarni amalga oshiradi. Bu hisoblashlarning pirovard natijasi debitorlik va kreditorlik majburiyatlar bo‘yicha hisoblashuvlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
Debitorlik majburiyat – bu boshqa korxonalarni, (xaridorlarga sotilgan mahsulot (ish va xizmatlar), mol yetkazib beruvchilarga oldindan to‘langan mablag‘lar va boshqalar bo‘yicha), byudjet, byudjetdan tashqari jamg‘armalarni (soliqlar, majburiy ajratma va ushlanmalar bo‘yicha oldindan to‘langan mablag‘lar bo‘yicha) xodimlarni (hisobini berish sharti bilan olingan mablag‘lar va boshqalar bo‘yicha) tashkilot oldidagi qarzdorligidir.

Majburiyatlar taraflarning kelishuviga binoan pul bilan aks ettiriladi.
“Buxgalteriya hisobi to‘g ‘risida”gi qonun, 12-modda

Kreditorlik majburiyat– bu tashkilotning boshqa korxonalardan (xaridorlarga sotilgan mahsulot (ish va xizmatlar) uchun olingan avanslar, mol yetkazib beruvchilardan olingan mahsulot(ish va xizmatlar) va boshqalar bo‘yicha), byudjet, byudjetdan tashqari jamg‘armalardan (soliqlar, majburiy ajratma va ushlanmalar bo‘yicha), xodimlardan (ish haqi va unga tenglashtiriladigan to‘lovlar va boshqalar bo‘yicha) qarzdorligidir. Kreditorlik majburiyatlari qarshi tomonga korxonaning to’laydigan majburiyatlarini xarakterlaydi. Biz yuqorida uning tarkibiga nimalar kirishini va ularning yuzaga kelish sabablarini tarkiblab o’tgan edik. Kreditorlik majburiyatlarining yuzaga chiqishining asosiy sababi sifatida bevosita debitorlik majburiyatlarining vaqtida kelib tushmasligini ham tarkiblash mumkin.
Kreditorlik majburiyatlarining tarkibi tahlilida qarzdor bo’lgan tomonlar bo’yicha majburiyatlarning qatorlanishi, ularni to’lash muddatlari bo’yicha tarkiblanishiga baho beriladi. Shuningdek, debitorlik majburiyatlarining aylanish koeffitsiyenti va aylanish davrini aniqlashdagi kabi bunda ham kreditorlik majburiyatlarining aylanishi koeffitsiyenti va davri aniqlanadi. Lekin, bunda qatnashuvchi ko’rsatkichlar farqlanadi. Kreditorlik majburiyatlari aylanishini o’rganishda assosiy ko’rsatkichlar sifatida nasiyaga olingan yoki hali puli to’lanmagan mollar, ashg’lar, ish va xizmatlar summasiga hamda kreditorlik majburiyatlarining haqiqiy ko’rsatkichlariga murojaat qilinadi. Kreditorlik majburiyatlarining to’lash muddatlari bo’yicha quyidagi tarkibini berib o’tish mumkin:
-To’lash muddati kelgan majburiyatlar;
-To’lash muddati o’tib ketgan majburiyatlari.
Yil kalendar davrining taqsimi bo’yicha kreditorlik majburiyatlarining quyidagi shakllarini berish mumkin:
- 1 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 1 oydan 2 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 2 oydan 3 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 3 oydan 6 oygacha bo’lgan majburiyatlar;
- 6 oydan 1 yilgacha bo’lgan majburiyatlar;
- 1 yildan ortiq mududatga bo’lgan majburiyatlar.
Korxonalar o’rtasida bo’ladigan, shuningdek, kredit tashkilotlari va nazorat tashkilotlari o’rtasidagi hisob kitoblarda to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan vaqt bo’yicha farqlanishlar kelib chiqadi. Bunda korxona tomonidan to’lanishi lozim bo’lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, olinishi lozim bo’lgan majburiyatlar esa debitorlik majburiyatlar hisoblanadi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlariga quyidagicha sharx berish mumkin. Qarshi tamonga to’lanishi lozim bo’lgan majburiyatlar kreditorlik majburiyatlari, qarshi tamondan olinishi lozim bo’lgan majburiyatlar debitorlik majburiyatlari deyiladi.
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari hisob kitoblarning doimiy yo’ldoshi hisoblanadi. Lekin ularning to’lov muddatining oshib ketishi korxonalar moliyaviy ahxvoliga katta ta’sir o’tkazadi. Shu maqsadda korxonalar faoliyatini yuritishda debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini to’g’ri boshqarish masalasiga alohida ahamiyat beriladi.
Tahlil etishning asosiy maqsadi – debitorlik va kreditorlik majburiyatlari aylanish davrini tezlashtirish asosida korxonaning moliyaviy holatini yaxshilash borasida chora-tadbirlar belgilashdan iborat. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo’yicha hisobot, ma’lumotnoma har oyning 1-sanasida tuzilib, tegishli tashkilotlarga topshiriladi. Ushbu ma’lumotnomadan korxonaning majburiyatlar balansini ham tuzish mumkin.Tahlil etishda korxonalarning muayyan davrga bo’lgan o’zaro debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining holatiga, tarkibiga, tashkil topish muddatlariga, yuzaga chiqish sababalariga, debitorlik va kreditorlik majburiyatlarning oqlanuvchanligiga, debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo’yicha dargumon qarzlarning yuzaga chiqishiga baho beriladi. Debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bevosita korxona bilan qarshi tamon o’rtasidagi o’zaro hisob kitoblarda kelib chiqadigan majburiyatlardir. Bu majburiyatlar korxona bilan mol yetkazib beruvchilar yoki xaridorlar o’rtasidagi munosabatlarda, korxona bilan bank tashkilotlar o’rtasida, korxona bilan soliq organlari o’rtasidagi, korxona bilan ijtimoiy taminot bo’limlari va turli jamoat tashkilotlari, shuningdek, xodimlar, mulk egalari, aksionerlar va investorlar bilan bo’ladigan munosabatlarda yuzaga keladi. Ularning yuzaga kelishining asosiy sababi hisob kitoblarda vaqtning o’zgaruvchanligidir. Ya’ni bugun ortilgan mahsulot ham puli to’langunga qadar debitorlik va kreditorlik majburiyatlar qatoriga kiritiladi. Bunda daromad va xarajatlarning yuzaga chiqishi bilan ular bo’yicha hisob kitoblarning amalga oshishi orasida farqlanish kelib chiqadi.
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan ular yetkazib bergan tovar moddiy qimmatliklari, ajargan ishlari va ko‘rsatgan xizmatlari uchun olib boriladigan hisob-kitoblar, byudjet hamda ijtimoiy sug‘urta to‘lovlariga ajratmalar bo‘yicha, kasaba uyushma tashkilotlari, hisobdor shaxslar, xodimlar, stipendiya oluvchilar, deponent qilingan summalar, ta’lim muassasalarida bolalarni saqlaganlik uchun ularning ota-onalari, shuningdek boshqa debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar hisobi byudjet tashkilotlarida debitorlar va kreditorlar hisobi ko‘rinishida yuritiladi.
Qonunchilikka muvofiq debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini muddati 90 kun etib belgilangan. Bu muddatda tugatilmagan debitorlik va kreditorlik majburiyatlari bo‘yicha tashkilot ma’sul shaxslariga qonunchilikka muvofiq choralar ko‘riladi. Buxgalteriya hisobida undirish imkoni bo‘lmagan debitorlik majburiyatlar balansdan tashqari schyotlarda aks ettiriladi. Mamlakatimizda Davlat byudjeti g‘azna ijrosiga o‘tishi munosabati bilan byudjet tashkilotlarining yuridik va moliyaviy majburiyatlari G‘aznachilik va uning xududiy bo‘limlarida ro‘yxatga olinmoqda. Yuridik majburiyat - yuridik (jismoniy) shaxslarning ikkinchi tomon oldidagi tuzilgan shartnomalar, kelishuvlar va tegishli hokimiyat organlarining qarorlari bo‘yicha yuzaga kelgan majburiyatlari;
Moliyaviy majburiyat - yuridik (jismoniy) shaxslarning ikkinchi tomon, tovar (ish va xizmat)lar yetkazib beruvchilar oldidagi yetkazib berilgan tovar (ish va xizmat)lar uchun xaq to‘lashni tasdiqlovchi hujjatlar, jumladan hisob-to‘lov hujjatlarida hisoblangan, ishchilarga ish haqi, to‘lov hujjatlari, sud qarorlari, hamda byudjetdan mablag‘ oluvchilarni mol yetkazib beruvchi yoki to‘lovni qabul qiluvchiga mablag‘larning o‘tkazilish majburiyatini yuklovchi hujjatlar.Byudjet tashkilotlarining Davlat byudjeti hisobidan mahsulot yetkazib beruvchilar bilan tuzgan shartnomalari, shuningdek kapital qurilish buyurtmachilarining shartnomalari g‘aznachilik bo‘linmalarida majburiy tartibda ro‘yxatga olinadi.
Bunda, byudjet tashkilotlarining tovar (ish, xizmat)lar yetkazib berish bo‘yicha tuzadigan shartnomalarida, 15 foiz miqdorda oldindan to‘lov amalga oshirilishi belgilanadi. Byudjet tashkilotlarining ikkinchi tomon oldidagi yuridik majburiyatlari tuzilgan shartnomalar (kontraktlar), qonun hujjatlari (misol uchun yig‘imlar, badallar, soliq va boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha yuridik majburiyatlar) asosida yuzaga keladi.
Byudjet tashkilotlari tomonidan qabul qilinadigan yuridik majburiyatlar hajmi, belgilangan tartibga ko‘ra, ular iqtisodiy tasnifning tegishli moddalari bo‘yicha xarajatlar smetalarida nazarda tutilgan, ajratilgan byudjet mablag‘lari bilan, kapital qo‘yilmalar xarajatlari bo‘yicha esa - har bir ob’ekt bo‘yicha o‘rnatilgan tartibda tasdiqlangan kapital qo‘yilmalar bilan chegaralanadi.G‘aznachilik bo‘limlarida I va II guruh xarajatlari bo‘yicha yuridik majburiyatlar ish haqi va unga tenglashtirilgan xarajatlarni to‘lash uchun naqd pul olishga so‘rovnomalar asosida ro‘yxatga olinadi.III va IV guruh xarajatlari bo‘yicha yuridik majburiyatlar belgilangan tartibda tuzilgan shartnomalar asosida ro‘yxatga olinadi.Byudjet tashkilotlarini byudjet mablag‘lari hisobidan shartnomalari faqat xarajatlarni qoplashga manbaning mavjudligi to‘g‘risidagi tasdiqnoma va ushbu maqsadlarga ajratilgan byudjet mablag‘lari (limitlari) mavjud bo‘lgan xarid hajmigagina tuzilishi mumkin.
Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo‘yicha kelishmovchiliklar mavjud bo‘lgan taqdirda tashkilot ularni bartaraf etish maqsadida tushunmovchiliklar haqidagi materiallarni tegishli idoralarga taqdim etishi shart.Qarzdorning undiruv qaratilishi mumkin bo‘lgan mol-mulki yoki daromadlari yo‘qligi tufayli ijro hujjatlari tashkilotga qaytarilgan taqdirda, ushbu qarzlar tashkilot rahbari ruxsati bilan belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi.Da’vo muddati o‘tgan debitorlik qarzlar tashkilot rahbarining ruxsati bilan amaldagi xarajatlarni oshirish bo‘yicha hisobdan chiqariladi va bu haqda 10 kun muddatda tegishli moliya organiga xabar qilinadi.Da’vo qilish muddati tugagan byudjet mablag‘lari bo‘yicha yuzaga kelgan deponent qilingan qarz summalari tashkilot moliyalashtiriladigan (xarajatlari amalga oshiriladigan) tegishli byudjet daromadiga da’vo qilish muddati tugagan oydan keyingi oyning 10-kunidan kechiktirmay kiritilishi kerak.Bunda, da’vo qilish muddati tugagan, byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha yuzaga kelgan deponent qilingan daromad sifatida aks ettiriladi.Da’vo qilish muddati tugagan boshqa kreditorlik qarzlar O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilangan tartibda hisobdan chiqariladi. Tashkilotlar o‘rtasida avans to‘lovlarini amalga oshirish, shuningdеk, dеbitorlik va krеditorlik qarzlarni hisobdan chiqarish qonunchilikka muvofiq amalga oshiriladi. Dеbitorlik va krеditorlik qarzlar bo‘yicha kеlishmovchiliklar mavjud bo‘lgan taqdirda tashkilot ularni bartaraf etish maqsadida tushunmovchiliklar haqidagi matеriallarni tеgishli idoralarga taqdim etishi shart.
Umumiy qilib byudjet tashkilotlarida debitorlar va kreditorlar hisobini yuritishning xususiyatlarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
1. Yuridik va moliyaviy majburiyatlar G‘aznachilik va uning hududiy bo‘limlarida ro‘yxatga olinishi;
2. Tovar (ish, xizmat)lar yetkazib berish bo‘yicha mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalarida oldindan to‘lov 15 foiz miqdorda belgilanishi;
3. Tovar (ish, xizmat)lar yetkazib berish bo‘yicha mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalar summasi 300 AQSh dollari miqdorigacha bo‘lsa tanlov o‘tkazilmasdan to‘g‘ridan - to‘g‘ri shartnomalar tuzish;
4. Tovar (ish, xizmat)lar yetkazib berish bo‘yicha mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalar summasi 300 AQSh dollaridan 100 ming AQSh dollariga teng miqdorigacha bo‘lsa tanlov o‘tkazilib(birja savdolari ma’lumotlari asosida) shartnomalar tuzish;
5. Moliyaviy majburiyatlarni g‘aznachilik bo‘limlari tomonidan to‘lab berilishi va boshqalar.
Byudjet tashkilotlarida debitorlar va kreditorlar hisobini yuritishda buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi vazifalar qo‘yiladi:
-Debitorlar va kreditorlar hisobini qonunchilik talablari bo‘yicha tashkil etish;
-Debitorlar va kreditorlar hisobini o‘z vaqtida buxgalteriya birlamchi, yig‘ma, hisob registrlarida aks ettirib borish;
-Tovarlar(ish va xizmatlar) yetkazib berish bo‘yicha mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan tuziladigan shartnomalarni belgilangan tartibda rasmiylashtirib to‘lov grafiklari tuzib ro‘yxatdan o‘tkazish uchun g‘aznachilik bo‘limlariga taqdim etish;
-Ish xaqi va unga tenglashtiriladigan to‘lovlar, xizmat safari harajatlariga naqd pul olish uchun g‘aznachilik bo‘limlariga o‘z vaqtida so‘rovnomalarni taqdim etish;
-Debitorlik va kreditorlik majburiyatlar bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash;
-Ish haqi va unga tenglashtiriladigan to‘lovlar bo‘yicha xodimlar bilan hisoblashuvlarni o‘z vaqtida amalga oshirish;
-Debitorlar va kreditorlarni buxgalteriya hisobvaraqlarda holati va xarakatini aks ettirib borish;
-Debitorlar va kreditorlar hisobi bo‘yicha to‘liq hamda aniq buxgalteriya axborotlarini shakllantirish va boshqalar.
Ana shu o’rinda O‘zbekiston Respublikasi byudjet hisobining standarti (3-sonli BHS) “Byudjet hisoboti” dan bir qancha qoidalarni keltirib o’tamiz.
Debitorlik va kreditorlik qarzlar to‘g‘risidagi ma’lumot
1. Debitorlik va kreditorlik qarzlar to‘g‘risidagi ma’lumot byudjet tashkilotning hisobot davri oxirida davlat byudjeti va budjetdan tashqari mablag‘lari hisobidan mavjud debitorlik va kreditorlik qarzlari to‘g‘risidagi axborotni umumlashtirish va tahlil qilish uchun tuziladi.
2. “Debitor qarzdorlik” qismida byudjet tashkilotining barcha mavjud debitorlik qarzlari aks ettiriladi.
3. “I-guruh bo‘yicha jami. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar” qatorida xarajatlar iqtisodiy tasnifining I-guruh xarajat moddalari, kichik moddalari va elementlari bo‘yicha mavjud debitorlik qarzlar aks ettiriladi.
4. “II-guruh bo‘yicha jami. Ish haqiga qo‘shimchalar” qatorida xarajatlar iqtisodiy tasnifining II-guruh xarajat moddalari, kichik moddalari va elementlari bo‘yicha mavjud debitorlik qarzlar aks ettiriladi.
5. “III-guruh bo‘yicha jami. Kapital qo‘yilmalar” qatorida xarajatlar iqtisodiy tasnifining III-guruh xarajat moddalari, kichik moddalari va elementlari bo‘yicha mavjud debitorlik qarzlar aks ettiriladi.
6. “IV-guruh bo‘yicha jami. Boshqa xarajatlar” qatorida xarajatlar iqtisodiy tasnifining IV-guruh xarajat moddalari, kichik moddalari va elementlari bo‘yicha mavjud debitorlik qarzlar aks ettiriladi.
7. “Xarajatlar guruhlari bo‘yicha jami” qatorida yuqoridagi xarajat guruhlari bo‘yicha jami debitorlik qarzlar aks ettiriladi.
8. “Byudjet tashkilotlarining to‘lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan debitor qarzlari” qatorida yuqoridagi xarajat guruhlari bo‘yicha aks ettirishning imkoni bo‘lmaydigan quyidagi hisob-kitoblar natijasida yuzaga kelgan debitorlik qarzlar aks ettiriladi:
bolalarning maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyalanganligi;
bolalarning musiqa va san’at maktablarida o‘qitilganligi;
tarbiyalanuvchilarning maktab-internatlarda va boshqa ta’lim muassasalarida tarbiyalanganligi;
ish joyida ovqat bilan ta’minlanganligi uchun xodimlar bilan va boshqa shu kabi hisob-kitoblar natijasida yuzaga kelgan debitorlik qarzlar.
9. Mazkur debitorlik qarzlar Bosh jurnal kitobi va Balans (1-son shakl)da aks ettirilgan 151 400 — “Byudjet tashkilotlarining to‘lovlarning maxsus turlariga doir hisob-kitoblardan debitor qarzlari” subschyotining hisobot davrida mavjud debet qoldig‘iga mos bo‘lishi lozim.
10. “Byudjet tashkilotlarining Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg‘armasi (bundan buyon matnda Pensiya jamg‘armasi) bilan debitor qarzlari” qatorida budjet tashkilotlarining Pensiya jamg‘armasi hisobidan amalga oshiriladigan to‘lovlar bo‘yicha debitorlik qarzlari aks ettiriladi.
11. “Byudjet tashkilotlarining kamomadlarga doir debitor qarzlari” qatorida pul mablag‘lari va tovar-moddiy qimmatliklar kamomadlari bo‘yicha hamda aybdor shaxslar hisobiga aks ettirilgan va belgilangan tartibda undirib olingan tovar-moddiy qimmatliklar qiymati bo‘yicha yuzaga kelgan debitorlik qarzlari, shuningdek boshqa hisob-kitoblar hisobi aks ettiriladi. Mazkur debitorlik qarzlar Bosh jurnal kitobi va Balans (1-son shakl)da aks ettirilgan 153 100 — “Byudjet tashkilotlarining kamomadlarga doir debitor qarzlari” subschyotining hisobot davrida mavjud debet qoldig‘iga mos bo‘lishi lozim.
12. “Byudjet tashkilotlarining talabalar bilan boshqa debitor qarzlari” qatorida ta’lim muassasalarida talabalar bilan to‘lov-kontrakt mablag‘lari bo‘yicha, jumladan to‘lov-kontrakt mablag‘larining hisoblanishi natijasida yuzaga kelgan debitorlik qarzlar aks ettiriladi. Mazkur debitorlik qarzlar Bosh jurnal kitobi va Balans (1-son shakl)da aks ettirilgan 153 600 — “Byudjet tashkilotlarining talabalar bilan boshqa debitor qarzlari” subschyotining to‘lov-kontrakt mablag‘larining hisoblanishi natijasida talabalardan yuzaga kelgan debitorlik qarzlar qismi bo‘yicha hisobot davrida mavjud debet qoldig‘iga mos bo‘lishi lozim.
13. “Byudjet tashkilotlarining budjetdan tashqari mablag‘lari hisobidan debitor qarzlari” qatorida vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning ajratmalar, shuningdek turli xil jarimalar va penyalar hisobidan shakllanadigan byudjetdan tashqari jamg‘armalari mablag‘larining budjet tashkilotlari o‘rtasida taqsimlanishi bo‘yicha yuzaga kelgan debitor qarzdorliklar aks ettiriladi.
14. Mazkur debitorlik qarzlar “Bosh jurnal kitobi” (308-son shakl) va Balans (1-son shakl)da aks ettirilgan 154 000 — “Byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag‘lari hisobidan debitor qarzlari” subschyotining hisobot davrida mavjud debet qoldig‘iga mos bo‘lishi lozim.
15. “Yuqoridagi aks ettirilganlardan tashqari boshqa hisob-kitoblar bo‘yicha debitorlik qarzlar” qatorida yuqorida keltirilmagan boshqa debitorlik qarzlar aks ettiriladi.
16. “Hammasi” qatorida byudjet tashkilotining barcha mavjud debitorlik qarzlari aks ettiriladi.
17. “Kreditor qarzdorlik” qismida byudjet tashkilotining barcha mavjud kreditorlik qarzlari aks ettiriladi.
18. “I-guruh bo‘yicha jami. Ish haqi va unga tenglashtirilgan to‘lovlar” qatorida xarajatlar iqtisodiy tasnifining I-guruh xarajat moddalari, kichik moddalari va elementlari bo‘yicha mavjud kreditorlik qarzlar aks ettiriladi va hakozo.
Demak, byudjet tashkilotlari o’z faoliyati davomida boshqa korxona va tashkilotlar, ya’ni: mol etkazib beruvchilar va pudratchilar, xaridorlar va buyurtmachilar, turli debitorlar va kreditorlar, soliklar bo’yicha budjet, budjetdan tashqari jamg’armalar, hodimlar, stipendiya oluvchilar, ta’lim muassasalarida bolalarni saqlaganlik uchun ularning ota-onalari, shuningdek, boshqa debetor va kreditorlar bilan hisob- kitoblarni amalga oshiradi. Byudjet tashkilotlari hisob-kitoblarni naqd pulsiz hisob- kitob tartibi bilan bir qatorda, naqd pul aylanishi yo’li bilan, agar markazlashgan tizim ichidagi hisob-kitoblar mavjud bo’lsa - o’zaro hisob-kitoblar tariqasida amalga oshiradilar. Hisob-kitoblar holati yuzasidan oqilona nazoratni tashkil etish hisob-kitob va shartnomaviy intizomni mustaxqkamlashga, debitorlik va kreditorlik qarzlarni kamaytirishga imkoniyat yaratadi, aylanma mablag’larning to’g’ri aylanishni ta’minlaydi va shu orqali tashkilot moliyaviy holatini yaxshilash imkoniyatini yaratadi.
Debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar nazoratining asosiy manbasi bo’lib quyidagi birlamchi hujjatlar (yuk xati, bajrilgan ishlarni qabul qilish topshirish dalolatnomalari, buxgalteriya ma’lumotnomalari, to’lov- topshiriqnomasi va boshqalar), buxgalteriya hisobi registrlari (6-memorial order 408-son shakl, turli tashkilotlar va muassasalar bilan olib boriladigan hisob- kitoblar bo’yicha aylmanma qaydnoma 285-shakl, 292-son shakldagi joriy hisoblar va hisob-kitoblar daftari, 308-son shakldagi bosh jurnal kitobi) hamda hisobot shakllari hisoblanadi. Ushbu xujjatlar aylanishini tekshirish uchun quyidagi sxemadan foydalanish mumkin.
(1-chizma)

Turli debitor va kreditorlar bilan hisoblashuvlar bo’yicha boshlang’ich buxgalteriya xujjatlari (yuk xati, bajarilgan ishlarni topshirish qabul qilish dalolatnomalari, buxgalteriya ma’lumotnomalari, to’lov topshiriqnomalari

va boshqalar)
327-son shakldagi ta’lim 285-son shakldagi 292-son shakldagi
muassasalarida bolalarni aylanma qaydnoma joriy hisoblar va hisob
saqlaganligi uchun ularning kitoblar daftari
ota-onalari bilan olib boriladigan
hisob-kitoblar
15-memorial order-ta’lim muassasalarida 6-memorial order-turli tashkilotlar va
Bolalarni saqlaganlik uchun ota-onalar bilan muassasalar bilan olib boriladigan hisob
olib boriladigan hisob kitoblar bo’yicha kitoblar bo’yicha jamlanma qaydnoma
jamlanma qaydnoma 406-shakl 408-son shakl