Режа: Кириш. I


Миллий валюта тушунчаси, мохияти ва хукукий асослари


Download 309.48 Kb.
bet2/20
Sana02.05.2023
Hajmi309.48 Kb.
#1422950
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20
Bog'liq
Kitob 4103 uzsmart.uz

1.1 Миллий валюта тушунчаси, мохияти ва хукукий асослари.
Хар бир иктисодий категорияда амал килувчи хамда мамлакат ривожининг дастакларидан бири узининг миллий валюта пули булиб, бозор иктисодиётига утиш ва унда иш юритишда пулнинг мавкеи ва ахамияти янада ошиб боради.
Миллий валюта тизими - тарихан юзага келган булиб, алохида олинган давлатнинг валюта муносабатларини конун асосида ташкил килиш ва бошкариш муносабатлари тизимини уз ичига олади.
Маълумки хар бир давлат узининг пул тизимига эга булади. Узбекистан мустакил давлат сифатида ажралиб чикиши унинг мустакил пул тизимига эга булишини такозо килди. Мустакил пул тизимининг жорий килинишининг 1 - боскичи 1993 - йилдан бошлаб “сум - купон”ларнинг муомалага чикарилиши хисобланади. Узбекистон пул тизимини куришнинг 2 - боскичи 1994 - йил июлдан бошлаб миллий валюта - “сум”нинг муомалага чикарилиши булиб, у Узбекистон тарихида жуда катта ахамиятга эга хисобланади.
“Миллий валюта- миллий ифтихор, давлат мустакиллигининг рамзи, суверен давлатга хос белгидир. Бу республикага тегишли умумий бойлик ва мулкдир”.9
Узбекистонда мустакилликнинг илк йилларида пул тизимини шакллантириш лойихаси тузилди. Юкорида таъкидланганидек, муомалага купон талонлар чикарилди ва кейинчалик Узбекистон узининг миллий валютасини муомалага чикарди.
Узбекистон миллий пул тизимининг асосий элементи булмиш сум жамият манфаатларига хизмат килади. Шунинг учун пул тизимининг асосий вазифаси миллий пулимизни кадрини мустахкамлашдан иборат. Узбекистон иктиссодий мустакилликка эришиш учун уз иктисодётини бозор талабларига мос равишда ривожлантиришга каратиши бозор иктисодиётига утишда мамлакатимизнинг узига хос хусусиятларига эга эканлиги миллий валютанинг баркарорлигини такозо этади.
Хозирги кунимиз, иктисодиётимизнинг ривожланишида амалга оширилаётган иктисодий жараёнлар, катта курилишлар ва молиялаштиришлар, Узбекистан иктисодий мустакилликка курсатиб турибди. Зеро, мустакил пул тизимига эга булмасдан иктисодий жихатдан мустакил давлат барпо этиш мумкин эмас.
Хар бир давлатда пулга юклатилган вазифаларни самарали бажарилиши иктисодий ва ижтимоий усишни раFбатлантиради, пул кадрини тушиши эса тартибсизликка, жамият ривожланишидабошка
тускинликларпайдо булишига олиб келиши мумкин.
Пулнинг баркарорлиги деганда, пулнинг сотиб олиш кийматининг узгармаслиги ва валюта доимийлиги тушинилади.
Пулнинг сотиб олиш кобилияти шу пул бирлигига туFри келувчи товар ва хизматлар микдори билан ифодаланади. Бинобарин, пулнинг сотиб олиш кобилиятини ифодаловчи “курсаткич” товарлар ва хизматлар бахоси (ошадиган булса бу хол пулнинг сотиб олиш кобилияти тушганини курсатади ва аксинча) хисобланади. Агар товар ва хизматлар бахоси баркарор булса, пулнинг сотиб олиш коблияти хам баркарор булади. Агар пул узгармаган шароитда товарлар бахоси ошадиган булса, бу хол пулнинг сотиб олиш кобилияти тушганини курсатади ва аксинча, товар ва хизматлар бахосининг тушиши пулнинг сотиб олиш кобилияти ошганлигидан далолат беради.
Демак, пулнинг кадри товарлар ва хизматлар бахосига тескари пропарционал - нарх пасайса, пул кадри ошади ёки нарх ошса пулнинг кадри тушади.
Пул товар булганлиги учун хам унга талаб ва таклиф таъсир килади. Пул таклифи муомалага чикарилган турли шаклдаги пулларнинг йигиндиси булиб, у талабдан ортик ёки кам булиши мумкин. Муомалага чикарилган пул микдори пулнинг айланиш тезлигига караб хам узгариб туриши мумкин.
Пулга булган талаб мамлакат пул айланмаси асосида аникланади. Пул талаби корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, ахоли, давлт ташкилотлари олиб борадиган накд пуллик ва накд пулсиз айланма учун зарур пул микдори асосида аникланади. Пулга булган эхтиёж хужалик субьектлари - ишлаб чикарувчилар ва истеъмолчилар уртасида буладиган пуллик жараёнларнинг куламига ва тезлигига боыик. Пулни куллаш йули билан бажариладиган жараёнларнингкулами канча кенг булса, пулга буладиган талаб шунча куп булади. Агар пул билан бон лик операциялар тез бажарилса, пулга булган талаб шунча кам булади. Пулга булган талаб ва таклифнинг тенглиги пул мувозанатини билдиради. Пулга булган таклиф, унга булган талабдан ошмаса пул баркарор деб хулоса килиш мумкин, аксинча булса пулнинг кадри тушиб кетади ва пулдан кочиш жараёни бошланади. Амалиётда пулни жамFаргандан кура уни товарларга айлантириб куйиш ёки бир бошка кадрлирок валютани бошкариш кулай булиб колади.
Пулнинг баркарорлигини таъминлашнинг асосий йуналишларидан яна бири бюджет такчиллигининг булмаслигидир. Давлат бюджети харажатларининг даромадларидан ошиб кетиши натижасида юзага бюджет такчиллиги муомалага товарлар билан таъминланган пуллар чикариш хисобидан копланади. Бу тадбир муомалада таъминланмаган пулнинг купайишига, окибатда пул кадрини тушиб кетишига олиб келади. Шунинг учун хар бир мамлакат пул такчиллиги булмаслиги учун ёки унинг салмоFини сезиларсиз булишига эришиши керак.
Пулнинг баркарорлигини таъминлашнинг яна бир йуналиши бу олтин- валюта захираларининг мавжудлиги ва уларнинг купайишидир. Олтин- валюта захиралари канча куп булса, пул шунча баркарор булади.
Пул хакида мулохазани давом эттирадиган булсак, утган аср олимлари пул - бу товарларнинг товари деб ифодалашга ва унинг куйидаги хусусиятларини ифодалаб беришган.
Биринчидан, пулнинг истеъмол кийматида бошка товарларнинг киймати уз ифодасини топади.
Иккинчидан, пулда ифодаланган аник мехнат асосий абстракт мехнат талаб килади.
Учинчидан, пулда ифодаланувчи хусусий мехнат ижтимоий мехнат сифатида намоён булади.3
Шунга асосланган холда, пул хам товар, лекин бошка товарлардан фарк килувчи хусусиятларга эга булган махсус товар деган хулосага келиш мумкин. Унинг махсус товар сифатида хусусияти шундаки у барча товарларнинг кийматини узида ифода килувчи умумий эквивалент хисобланади.
ХХ аср урталарида халкаро иктисодий молиявий ва валюта муносабтлари ривожланиши янги кучланиш олди. Валюта муносабатлари миллий ва халкаро даражада амалга оширилади. Миллий даражада улар миллий валюта тизимлари сохасини камраб олади. Миллий валюта тизими - бу валюта конунчилиги билан белгиланадиган давлат валюта муносабатларини ташкил килишнинг шаклиддир.
Пул муомаласини бошкаришда Узбекистан Республикаси Марказий банки ва Марказий банкининг худудий Бош бошкармалари куйидаги хукукларга ега

  • Марказий банк пул белгиларини муомалага банкнот ва тангалар куринишида чикариш борасида мутлак хукукка эга.

Узбекистон Республикаси Марказий банки муомалага чикарилмаган пул белгиларини саклаш максадида Узбекистон Республикаси Марказий банкининг худудий Бош бошкармаларида захира жамгармаларини ташкил этади.

  • Тижорат банкларининг барча филиалларида хамда филиалга эга булмаган тижорат банкларида мижозларнинг накд пулларга булган талабини уз вактида кондириш учун мажбурий тартибда оборот кассалар, шунингдек накд пул захираси ташкил этилади.

3 Ш. Абдуллаева - “Пул, кредит ва банклар” Тошкент. “Иктисод - молия” 2007й. 7 - бет.

  • Марказий банкнинг Худудий бош бошкармаси тижорат банкининг хар бир филиали буйича, шунингдек филиалга эга булмаган хар бир тижорат банки буйича оборот кассадаги накд пулларнинг энг куп колдиги лимитини, накд пул захираси буйича эса тижорат банклари билан биргаликда накд пул маблагларининг энг кам колдиги лимитини белгилайди. 10

Накд пул айланмасини хомчут(прогноз) килиш:

  • Узбекистан Республикасида накд пул айланмасини хомчут килиш

  • Узбекистан Республикасидаги банклар касса оборотлари хомчутини тузиш йули билан амалга оширилади.

  • Узбекистон Республикаси Марказий банки ва Марказий банкининг худудий Бош бошкармалари, шунингдек тижорат банклари тегишли худуд буйича касса оборотлари хомчутини амалга оширади ва пул муомаласи холатини тахлил килади.

  • Республикадаги банклар касса оборотларининг хомчути республика иктисодий ва ижтимоий ривожланишининг тахмин килинаётган хисоб- китоби хамда республика бюджети курсаткичлари асосида тузилади.

Касса оборотлари хомчути куйидаги тушум манбалари ва накд пул бериш йуналишлари буйича тузилади:
Пул муомиласини ташкил этиш борасидаги олиб бориладиган ишлар:
Ахоли ва хужалик юритувчи субъектларга депозит хисобвараклардан накд пулларнинг узлуксиз берилиши тижорат банкларининг чорак, ярим йиллик ва умуман йиллик иш якунларини сархисоб цилишда улар фаолияти самарадорлиги ва ишончлилигини бахолашнинг энг мухим мезонларидан бири булиб хисобланади
Тижорат банклари пул муомаласининг холатини мунтазам урганадилар ва тахлил циладилар хамда уни мустахкамлаш учун амалий чоралар курадилар, ахоли ва хужалик юритувчи субъектларнинг нацд пулга булган эхтиёжларини уларнинг талаби буйича узлуксиз цондирилишини таъминлайдилар.
Тижорат банклари: жисмоний шахсларнинг буш пул маблагларини омонатларга жалб цилишга, жисмоний шахслар пул даромадларининг нацд пулсиз тартибда омонатларга утказилишини кенгайтиришга, товар ва хизматлар учун нацд пулсиз хисоб-китобларни, шу жумладан банк карталаридан фойдаланган холда ривожлантиришга царатилган чоралар курадилар;
юридик шахслар билан келишган холда уларнинг кассаларидаги нацд пул цолдиги лимитлари, пул тушумларини банкка топшириш тартиби ва муддатларини белгилайдилар;
нацд пул маблагларининг хар куни келиб тушиши устидан доимий мониторингни амалга оширадилар;
хацицатда тушган тушумлар ва берилган нацд пулларнинг касса оборотларининг хомчут хисоб-китобларидан фарц цилиш сабабларини тахлил циладилар хамда нацд пул тушумларининг купайишини таъминлаш чораларини курадилар;
нацд пул захиралари холати ва улардан фойдаланишни тезкорлик билан бошцарадилар, шунингдек буш нацд маблаглар етарли хажмда булишини таъминлаш мацсадида улардан оцилона фойдаланадилар.
Тижорат банкларининг филиаллари ва филиалга эга булмаган тижорат банклари пул муомаласининг холатини хамда бу холатни тавсифловчи курсаткичларни тахлил цилиш асосида пул муомаласини барцарорлаштириш, ахоли ва хужалик юритувчи субъектларнинг нацд пулга булган эхтиёжларини узлуксиз цондиришга царатилган таклифларни ишлаб чикишлари хамда жойлардаги давлат хокимияти органлари мухокамасига куйишлари мумкин.
Марказий банк ва Марказий банкининг худудий Бош бошкармалари зиммасига пул муомаласига доир ишларни ташкил этиш, Коракачпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахридаги тижорат банкларининг фаолиятини мувофиклаштириш ва унинг мониторинги юклатилади.
Марказий банк ва Марказий банкининг худудий Бош бошкармалари:

  • тегишли худудда пул муомаласига доир ишларни ташкил этадилар ва амалга оширадилар;

  • пул муомаласининг холатини урганадилар, банкларнинг касса оборотларини тахлил киладилар, пул муомаласининг холатини тавсифловчи курсаткичларни жамлайдилар ва тартибга соладилар;

  • пул муомаласини мустахкамлашга каратилган таклифларни тайёрлаб, Коракалпогистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шахрининг жойлардаги давлат бошкарув органлари мухокамасига куядилар;

  • накд пулга булган талабни узлуксиз таъминлашни назарда тутиб, минтакалар ва тижорат банклари филиаллари уртасида накд пул маблагларини тезкор кайта таксимлашни амалга оширадилар;

  • тижорат банклари билан биргаликда тижорат банкларининг филиалларидаги накд пул захиралари хажмининг энг кам микдорини тасдиклайдилар;

  • банкларнинг пул муомаласига доир ишларини тахлил киладилар ва уларнинг фаолиятида аникланган коидабузарликларни бартараф этишга доир бажариш шарт булган курсатмаларни йуналтирадилар.

Марказий банк ва Марказий банкининг худудий Бош бошкармалари ва тижорат банклари касса оборотлари тугрисидаги маълумотлар буйича хар ойда накд пул муомаласини тахлил киладилар ва минтакада пул муомаласини мустахкамлаш буйича тезкор чоралар курадилар.

    1. Миллий валюта тизими элементлари.

Уэбекистон Руспубликаси конституйиясининг 122-моддсига
“Уэбекистон Руспубликаси Давлат мустакиллигининг асослари
TyFpucuga”ru конуннинг 11 -моддсига, Уэбекистон Руспубликаси Олий кенгашининг 1993 йил Зсентябрдаги 952 XII сон карорига ва Уэбекистон Руспубликаси Президентининг 1994 йил 16 июндаги ПФ 870 сон фармонига мувофик 1994 йил 1 июлдан бошлаб Уэбекистон Руспубликаси худудида конуний тулов воситасида сифатида Уэбекистон Руспубликасининг миллий валютаси “ Сум ” муомалага киритилди.
Миллий валюта тизими куйидагидар билан характерланади:

  • пул бирлиги

  • пул айланмаси таркиби

  • тулов тизими

  • пул айланмасини ташкил килиш ва тартибга солиш

  • миллий валюта поритети ва курси

  • пул тизимини ташкил килиш принцплари

  • валюта чекловлари мавжудлиги ёки йуклиги

  • Давлатнинг ташки фаолият хисоб китобдарини амалга ошириш тартиби ва бошкалар.

Куйида ушбу элементларни кенгрок ифодалаб курсатиш зарур.
Миллий валюта тизими элементларидан бири
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling