Режа: Кириш. Иккиламчи

Бўлакли ёқилғиларни ёқишда олинган шлаклар . Печларнинг колосникли панжарасида бўлакли ёқилғиларни қаватлар бўйича ёқишда шлак ҳосил бўлади, у нотекис шаклдаги бўлаклар ҳолатида, қора, тўқ-кулранг ва баъзан кулранг рангларда 50мм гача бўлган йирикликда бўлади.
Чиқаётган шлак ёқилган ёқилғининг 10% ва ундан ортиқ массасини ташкил этади. Кўп жойларда ёқилғи шлаклари ишлатиш учун етарли миқдорда йиғилади.
Таркиби бўйича ёқилғи шлаклари бир жинсли бўлмайди. Шлак таркибини ёнмаган ёки тўлиқ ёнмаган ёқилғи, гилли қўшимчалар ташкил этади. Шу сабабли бундай шлаклар ҳамма вақт ҳам мустаҳкам ва чидамли бўлавермайди. Бу нуқтаи назардан антрацитни ёқишдан олинган шлак яхши ҳисобланади.
Ёқилғи шлакларининг уйма зичлиги -1000 кг/_{ } гача ва дона зичлиги 1,5-1 г/_{ } ни ташкил этади.
Ёқилғи шлаклари тўлдирувчи сифатида турли конструкциялар учун мўлжалланган бетонларда ишлатилади: шлакобетонли деворблокларида, камқаватли монолит деворларда, гипсобетонли пардеворларда, плиталарда ва бошқаларда.
Ёқилғи шлакларини қўллаш чегараланган арзон махаллий материал сифатида ишлатиш мумкин.
Бетонларда ишлатиладиган шлакнинг таркибида эркин кальций ёки магний оксидлари бўлмаслиги керак. Ёнмаган ёқилғи миқдори 5-10% дан ошмаслиги керак( фақат антрацит шлакларида кўп бўлиши стандартда кўзда тутилган).
Шлак таркибида олтингугурт боғланишлар цемент тоши ва арматураларда емирилишни келтириб чиқариши мумкин. Кўпинча шлак нурашга лаёкатли бўлади.
Махсус чуқурларга кўмилган шлаклар энг камида бир йил туриши керак ва сўнгра бетонда қўллаш мумкин. Олинган шлак майда фракциялари бўйича бойитилади, бунда ёқилғи қолдиқлари ва бошқа зарарли қўшимчалардан халос этилади.
Чангсимон ёқилғиларни ёқишда олинган шлаклар . Иссиқлик электростанцияси печларида тўйилган кўмирлар ёқилади. Бунда кул билан биргаликда бўлакли шлак (чиқиндилар умумий ҳажмининг 5-20% идан иборат) ҳосил бўлади.
Чангсимон кўмирни ёқишда чиқадиган шлак бўлакли кўмирни ёқишда чиқадиган шлакдан кескин фарқ қилади. Улар куйган ва эриган кулнинг ўта енгил эрувчан қисмини ташкил этади.
Кўп ҳолатларда кичик ғовакли шишасимон структурали, зичлиги 1,6 г/см³ дан ката доналардан иборат бўлади. Тошкўмир ва паст навли кўмирни аралаштириб ёқганда ячейкали структурага эга, дона зичлиги 0,5 -1,5 г/см3 бўлган ғовак шлаклар ҳосил бўлади. Иссиқлик электростанцияси печларидан чиқадиган шлаклардан мустаҳкамлиги 5-50 МПа бўлган бетонлар олиш мумкин.
ЎзРСТ 690-96 “Бетонбоп иссиқлик электростанция кул-тошқол аралашмаси” га кўра бетон ва ёқилғи туридан келиб чиқиб шлаклар таркибида тўла ёнмаган қўшимчалар миқдори (қиздиришда масса йўқотилиши асосида аниқланганда) 3-7% дан ошмаслиги керак. Бундан ташқари совуққа чидамлилиги, силикат нурашга бардошлилиги ҳам тажрибада синалади. Шлак таркибида олтингугурт ва олтинугурт боғламалари, эркин кальций оксиди ҳам чегараланади.
Кул ва кулшлакли аралашмалар
Ҳар йили кўмир, сланец ёки торфда ишлайдиган иссиқлик электростанцияси печларидан ката миқдорда кул чиқади. Бироқ ундан кам фойдаланилади. Илмий тадқиқотлар ва ишлаб чиқариш тажрибасидан маълумки иссиклиқ электростанцияси куллари бетонлар учун майда тўлдирувчи сифатида ёки тўлдирувчилари шлаб чиқариш учун хомашёси фатида ишлатиш мумкин.
Кул дисперсли материал бўлиб, асосан 0,16 мм дан кичик бўлаклардан ташкил топади. 0,16мм кўзли элакда қолган қолдиқ 20-40% ни ташкил этади. Кул бўлаклари ғовак структурага эга. Қуруқ кулнинг уйма зичлиги ёқилги тури ва уни ёқиш шароитидан келиб чиқиб 600-1300 кг/м3 ни ташкил этади.
ЎзРСТ 694-96 “Бетонбоп иссиклик электростанция кул-чанги. Техник шартлар” га кўра кулдан майда тўлдирувчи сифатида табиий ёки майдаланган қум ҳамда гранулаланган шлак билан аралаштириб бетондан фойдаланиш яхши самара беради. Бу цемент сарфини камайтиришга ва бетон хусусиятларини яхшилашга олиб келади.
Ҳозирги вақтда кулдан зич ва ячейкали кулбетонларда, ҳамда майда тўлдирувчи сифатида оғир ва енгил бетонларда фойдаланилади.
Кулдан фойдаланишдаги қийинчиликлар асосан иссиклик электростанцияси печларида куллар сув таъсирида тозаланади. Кулнинг эса қуруқ ҳолатида сифати ва самарадорлиги юқори бўлади.
Конструкцион-иссиқликдан ҳимояловчи енгил бетонларда иссиқлик электростанцияси кулларидан майда тўлдирувчи сифатида ишлатишдаги техник шартларда унинг донадорлик таркиби ва ундаги хавфли қўшимчалар келтирилган.
Сифати паст кўмирни ёқишда ҳосил бўлган кулнинг таркибида ёнмаган ёқилғи миқдори 5% гача, тош кўмир ва антрацитни ёқишда ҳосил бўлган кул таркибида эса 12 % гача (масса бўйича) стандартда рухсат этилади.
Кўп ҳолларда кул таркибида ёнмаган ёқилги миқдори 20% гача, баъзан эса 40% гача ташкил этади. Бу ҳолатда тўлдирувчи сифатида кулнинг армирланган конструкцияларда ишлатиш чегараланади, бироқ хомашё сифатида сунъий ғовак тўлдирувчилар олишда ишлатиш мумкин.
Ёғоч чиқиндилари ва бошқа саноат чиқиндилари асосидаги тўлдирувчилар
Ҳозирги вақтда ёғоч чиқиндиларидан ёғоч толали ва ёғоч кипикли плиталар ва бошқа қурилиш материаллари олишда, қоғоз-целлюлоза, гидролиз саноатида кенг фойдаланилади.
Ёғоч чиқиндиларидан ташқари бошқа қишлок хўжалиги маҳсулотлари чиқиндилари (ғўзапоя, шолипоя, зиғирпоя ва бошқалар)дан тўлдирувчи сифатида бетонда қўллаш мумкин.
Бундай бетонлардан бири бу арболит бўлиб, унда тўлдирувчи сифатида майдаланган ёғоч чиқиндилари ишлатилади. Майдаланган ёғоч узунлиги 40мм гача, эни ва қалинлиги 2-5 мм бўлган бўлаклардан иборат бўлади.
Бундай тўлдирувчилар ва портландцементлар асосида зичлиги 600-700 кг/м3 бўлган бетоннинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси 2,5-3,5 МПа ва иссиқлик ўтказувчанлиги 0,18 Вт/(м ⁰С) ни ташкил этади, бу эса девор панеллари ва бошқа конструкциялар олиш имконини беради.
Шу билан бирга қипиқли бетонлар ҳам қурилишда кенг ишлатилади, бунда тўлдирувчи сифатида ёғоч қипиқлари ва баъзан табиий қум аралашмаси қўлланилади. Зиғирпоя асосидаги бетон ҳам кенг ишлатилади.
Юқорида келтирилган барча турдаги минерал тўлдирувчилардан фарқли ўларок, ёғоч чиқиндилари ва бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш чиқиндилари органик тўлдирувчилар ҳисобланади.
Бундай тўлдирувчиларни цементли бетонда қўллашда цементнинг қотиши ва гидротация жараёнига салбий таъсир кўрсатиши мумкинлигини инобатга олиш зарур.
Улар таркибидаги вақт ўтиши билан юзага келувчи органик кислоталар ва қандли моддалар бетоннинг қотишини секинлаштиради, цемент тошини емирилишига олиб келади.
Шу сабабли бундай тўлдирувчиларни қўллашдан олдин махсус қайта ишлаш керак. Айниқса ёғоч чиқиндиларини сувга солиш, оҳакда экстракт моддаларни нейтраллаш, кимёвий қўшимчаларни қўллаш яхши самара беради.
Йиғма темир-бетон саноати чиқиндилари бўлган яроқсиз бетон ва темир- бетон буюмлар ва конструкциялар, товар бетонларнинг қолдиқлари, ҳамда эксплуатация муддатини ўтаган буюмлар етарли ҳажмда йиғилади ва уларни қурилишда бетонга тўлдирувчи сифатида қайта ишлатиш мумкин.
Бетон учун тўлдирувчи сифатида оддий керамик ғиштни майдалашда олинган ғишт асосидаги чақиқ тошни қўллаш мумкин. Ғишт, гилли хомашёни куйдиришда олинган бошқа керамик материаллар сингари етарлича мустаҳкамликка эга.
Ғиштнинг зичлиги-1,7 г/_{ } ни, у асосида чақиқтош уйма зичлиги 800-900 кг/_{ } ни ташкил этади ва у енгил тўлдирувчи ҳисобланади.
Ғишт асосида чақиқтошни қўллаб зичлиги 1800-2000 кг/_{ } ва мустаҳкамлиги 10-15 МПа бўлган бетон олиш мумкин ва бундай бетонлар оддий оғир тўлдирувчили бетонга нисбатан 20% гача енгил бўлади.
Ҳозирда замонавий технологияларни қўллаб шахар маиший чиқиндиларига термик ва қайта ишлов бериб, майдаланган тоғ жинслари билан бирга йўл қурилишида ҳамда бетон олишда ишлатиш мумкин.