Reja Kirish Nazariy qism

Monosaxaridlarning tuzilishi:
Monosaxaridlarning tuzilishini tasvirlash uchun Fisherning proyeksion formulalar ishlatiladi.
Fisher formulalaridan uglerod atomlarining zanjiri bir chiziqda joylashadi. Zanjirning raqamlanishi aldegid guruh uglerodidan (aldozalarda), ketozalarda ketoguruh uglerodidan boshlanadi. Asimmetrik “C” atom vodorod atomi va OH guruhi uglerod zanjiridan chap va oʻng tomonda joylashadi. Pentozalarda 4-uglerod atomi va geksozalarda 5-uglerod atomidagi “H” hamda “OH” guruhlarning fazoviy joylashuviga ko’ra monosaxaridlar D yoki L qatorlarga mansub bo’ladi.
Agar OH guruh ushbu (ya’ni 4 va 5-uglerod atomlarida) uglerod atomlarida zanjirga nisbatan o’ng tomonda joylashgan bo’lsa, uglevod D-qatorga mansub bo’ladi:
O O ¹CH₂OH
¹C – H ¹C – H ²C = O
H – ²C^* – OH H – ²C^* – OH HO – ³C^* – H
H – ³C^* – OH HO – ³C^* – H H – ⁴C^* – OH
H – ⁴C^* – OH H – ⁴C^* – OH H – ⁵C – OH
⁵CH₂OH H – ⁵C – OH ⁶CH₂OH
⁶CH₂OH
D-riboza D-glukoza D-fruktoza
Tabiatda uchraydigan munosabatlarning deyarli barchasi D-qatorga mansub. D-qatori monosaxaridlari L-qator monosaxaridlariga o’tganda assimetrik uglerod atomlarining barchasi qarama-qarshi holatga oʻtishi kerak:
O O
¹C – H ¹C – H
H – ²C^* – OH HO – ²C^* – H
HO – ³C^* – H H – ³C^* – OH
H – ⁴C^* – OH HO – ⁴C^* – H
H – ⁵C^* – OH HO – ⁵C – H
⁶CH₂OH D-glukoza ⁶CH₂OH L-glukoza
Monosaxaridlarning yuqorida koʻrib oʻtilgan tuzilish formulalar asiklik formulalaridir. Shu bilan birga monosaxaridlarning siklik shakllari ham mavjud. Siklik shakllari karbonil guruh bilan gidroksil guruhlardan birida ta’sirlashuvi natijasida hosil bo’ladi. Natijada ichki poluatsetallar hosil bo’ladi.
Pentoza va geksozalarda aldegid yoki keton guruh C-4 yoki C-5 uglerod atomlarining OH guruhlari bilan taʼsirlashadi. Natijada besh yoki olti aʼzoli sikllar hosil boladi. Bu halqalar (sikllar) tuzilishi jihatdan kislorod saqlovchi geterosikllar piran va furanga oʻxshash: