Reja: Kombayn ishidagi don nobudgarchiligini kamaytirish

Mustaqil ish
Rotorli kombaynlar
Reja:

1. 
   Kombayn ishidagi don nobudgarchiligini kamaytirish
   
2. 
   Donni tozalash va saralash usullari
   
3. 
   Don tozalashning nazariy asoslari
   
4. 
   TSilindrik trier ishi
   

Respublikamizda keng tarkalgan «Keys» g’alla kombaynlari deyarli barcha don ekinlari hosilini yigishtirib olishga mo’ljallangan. Mazkur kombaynlar dunyodagi uta yuksak texnologiya asosida ishlab chikilganligi sababli, eng puxta, nobudgarchilikka kam yo’l kuyadigan, juda yuqori ish unumiga ega bo’lgan va eng muximi, kombaynchi uchun xavfsiz va kulay ish sharoiti mavjud bo’lgan mashinalardan xisoblanadi. Mashinada elektronikadan uta keng foydalanilganligi sababli, kombayn qismlarining ishini uzluksiz nazorat qilish imkoni mavjud.

1- jadval
Kombayn tavsifi 1-jadvalda keltirilgan (ayrim modellari uchun).

Ko’rsatkichlar	Modellar
	2144	2166	2188
Motor quvvati, ot kuchi	180	215	260
Rotor diametri, mm	610	610	760
Rotorni aylanish tezligi, ayl/min	280-1260	280-1260	280-1260

Buyurtmachi uz xoxishi buyicha kamrov kengligi 4,47 m, 5,33 m, 6,10 m, 6,86 m, 7,62 m variantdagi kombaynlarni sotib olishi mumkin. Kombaynning ish unumi uta yuqori. Masalan, Uzbekiston mashina sinov stantsiyasidagi tajribalar natijasida kamrov kengligi 5,7 m, ishchi tezligi 5,4 km/soat bo’lgan kombayn 1 soatda 1,88 ga (bir soat asosiy vaqtda —3,02 ga) maydondagi bugdoyni yigishtirishi aniqlandi. Smena vaqtidan foydalanish koeffitsienti 0,62. Bu, Rossiya kombaynlariga nisbatan taxminan 3 baravar kupdir.
Kombaynning tuzilishi. Kombayn urgich (xeder), yanchish apparati, tozalash qismi, motor va boshkaruv organlaridan iborat (229- rasm). Kombayn urgichi 1 ning tuzilishi kuyidagicha: segment-barmokli urish apparati 2, universal motovilo 3, urilgan poyalarni urtaga tuplaydigan shnek 4 lardan iborat.
Bu qismlarning tuzilishi, ishi va sozlanishi boshqa kombaynlardan fark kilmaganligi sababli, uni kayta bayon kilmasdan, faqat ayrim xususiyatlarigina keltirilgan.
Odatda, Rossiya kombaynlarining urish apparati urgich brusiga bikr o’rnatilgani sababli, yerning notekisligiga moslasha olmaydi. Bunday apparat past buyli ekin urimida hosilning 8—10% ini yerga tuqilishiga sababchi bo’ladi. Mazkur kombaynga buyurtma qilinsa, unga moslanuvchan (kopirlovchi) urish apparati o’rnatilib, g’alla ni pastrok urishga erishish mumkin.
Segmentlar kadami va katnash yuli aslida 3 dyuym (76,2 mm) qabul qilingan, ammo ayrim ekinlar uchun masalan, sholi uchun buyurtma asosida katnash yuli 1,5 dyuym (38,1 mm) bo’lgan segmentlar o’rnatilishi mumkin.
Urgich shnegi sharoitga qarab 4 xil tezlikda aylanishi va urgich tubiga nisbatan 12,7…25 mm tirkish bilan o’rnatilishi mumkin.
Urgichni ko’tarib-tushirishda silkinmasligi uchun pnevmoakkumulyator o’rnatilgan. Yanchish apparatini muxofaza qilish maksadida esa urgich toshtutkich bilan jixozlangan.
«Keys» kombaynlariga aksial-rotorli yanchish apparati 6 o’rnatilgan (229- rasm). Bu turdagi apparat ilgari keng tarkalgan shtiftli yoki savagichli baraban o’rnatilgan apparatdan tubdan fark kiladi.
Aksial-rotorli yanchish apparati asosini (230- rasm) uta uzun (deyarli 3,0 m) rotor (baraban) 3 va unga kiydirilgan kuzgalmas kobik 2 tashkil kiladi. Rotor 3 val 6 ga o’rnatilgan shkiv 10 yordamida ikkita tayanch podshipniklar 8 da aylanib turadi, kobik esa kuzgalmasdir.
Urgichning kiya transportyori 5 keltirayotgan g’alla ni ichkariga tortib kiritish uchun rotorning bosh qismiga vintsimon kurakcha 1 o’rnatilgan.
Rotorning birinchi yarmi g’alla ni yanchishga mo’ljallanganligi sababli, uning sirtiga turli shakldagi savagich 4 (mayda yoki yirik tishli egovsimon uzun, kiska, vintsimon bukilgan yoki to’g’ri brus­lar) o’rnatilgan. Savagichlar rotor sirtiga chap yunalishdagi vint chizik bo’ylab joylashtirilgan, shu sababli ular g’alla ni rotorning oxiriga uzluksiz siljitib turadi.


Rotorning ikkinchi yarmi somon elagich vazifasini bajaradi, shu sababli u yerga savagichlar urniga somon titkich 7 lar o’rnatilgan bo’lib, kobigi esa somonni elash uchun uch sektsiyali galvirsimon sirt ko’rinishida tayyorlangan.
Kombaynning tozalash qismiga me`yoridan ortiq maydalangan somon va kipiklar tushmasligi uchun ayrim sektsiyalar teshiksiz o’rnatilishi mumkin.
Boshoklardan donni ajratib olish jarayonini kuchaytirish maksadida, rotor kobigining ichki sirtiga ung yunalishdagi vint chiziklari bo’ylab kuzgalmas kovurga 5 lar o’rnatilgan. Yanchilayotgan g’alla dan donni ajratib olish uchun kobik birinchi yarmining pastki bulagi yirik galvir shaklida, uning tubi (rotor tagligi, deka) esa chivikli panjara 10 ko’rinishida yasalgan. Chivikli panjara ustiga donni yanchib ajratuvchi brus (planka)lar o’rnatilgan. Rotor tagligi oldinma-keyin joylashgan uchta bulak (sektsiya) dan iborat­dir. Taglik bir tekis yuklanishi uchun ba`zan uning panjarasimon qismining ayrim joylarini brus (plastina)lar bilan bitik kilib yopib kuyish maksadga muvofik bo’ladi. Kiyin yanchiladigan g’alla ga ishlov berishda, taglik panjarasi chiviklari ustidagi bruslar urtasiga qo’shimcha brus o’rnatilishi mumkin. Kobik ikkinchi bulagi­ning yarmidan ortiqrok qismida darchalar 9 mavjud.
Rotor bilan uning tagligi orasidagi tirkishni, ish joyidan kombaynchi elektrik vosita yordamida o’zgartirishi mumkin. Ammo tirkish rotorga ekstsentrik, bir xil kenglikda bulmay, balki poyalar kiritilayotgan tomonida kengrok, chiqayotgan tomonda torrok kilib o’rnatiladi (230-a rasm). Rotor kobigidan chiqayotgan somon buyurtmachi xoxishiga kura firma tomonidan o’rnatiladigan somon tuplagich yoki uni maydalab yerga sochib ketadigan moslama (229- rasmdagi mayda­lagich 16 va somon sochgich 17) bilan ta`minlanishi mumkin.
Kombaynning tozalash qismi ishlash printsipi buyicha boshqa firmalarnikidan deyarli fark kilmaydi (229- rasm): ustki (chori) 18, pastki (don) 20 galvirlar va ularning tagiga kuchli havo yuboradigan diametrial ventilyator 22 lardan tashkil topgan. Tozalangan donni elevator 21 don bunkeriga, chala yanchilgan boshoklarni takror yanchish uchun rotor ustiga tashlaydigan boshok elevatori 19 lar xizmat kiladi.
Kombaynning texnologik ish jarayoni kuyidagicha bajariladi: motovilo parragi poyalar tuplamini urish apparatiga engashtirib keltiradi va qirqish vaqtida ularni suyab turadi. Keyin, shu parrakning uzi urilgan poyalarni urgich tubiga yotishiga yordam beradi. Urgich shnegi chetdagi poyalarni urtaga tuplab, ularni kiya transportyorga yetkazib beradi. Transportyor esa urilgan g’alla ni yanchish apparatiga uzatadi. Transportyordagi moslama poyalar bilan aralashib kelayotgan toshlarni ajratib olib koladi.
Rotor uchidagi vintsimon kurakchalar transportyor uzatayotgan g’alla ni kobik ichiga tortib kiritadi va rotor bilan panjarasimon taglik orasidagi tirkishga siljitadi. Aylanayotgan rotor tishlari g’alla ni panjarasimon taglikning ko’p kirrali yuzasi bo’ylab katta tezlik bilan sudrab utadi. Taglik tirkishidan chikkan g’alla rotor tishlari ta`sirida uzluksiz orqaga siljitiladi. Kobik ichiga rotor tishlari joylashgan vintga teskari kilib kovurgalar o’rnatilgan bo’lib, ular boshok zarb bilan urilganida donning ajralib chikishini kuchaytiradi. Shu bilan birga, yanchilayotgan g’alla ning kobik bo’ylab siljishi sekinlashib, donni to’liq ajratib olishga imkon tugiladi. Tishlar ta`sirida yanchilayotgan massa rotor bilan birgalikda kobik ichida bir necha marta (taxminan 2,5...3,0 marta) aylanib, takroran panjara­simon taglik ustidan sudrab utiladi. Natijada yanchilayotgan g’alla ga mazkur apparatning ta`sir yuli va vaqti oddiy apparatlarga nisbatan bir necha (6...7) marta ko’p bo’ladi. Shu sababli rotorning zarb berish tezligini minimal, baraban va taglik orasidagi tirkishni esa kuprok o’rnatib, donlarni boshoklardan shikastlantirmay, to’liq ajratib olish imkonini yaratish mumkin.
Yanchilayotgan g’alla rotorli barabanning birinchi yarmidan utgandayok ulardagi don boshokdan deyarli to’liq ajrab ulguradi. Shu sababli rotorning ikkinchi yarmida yanchish urniga somon elanadi, don va boshok qoldiqlari ajratib olinadi. Bu jarayon oddiy kombayndagi somon elagich ishi urnini bosadi. Rotor va kobik oraliKidan maydalanib chiqayotgan somon, buyurtmachining xoxishiga qarab maydalanib, yerga sochilishi yoki somon tuplagichda yigib olinishi mumkin. Kobikdagi teshiklardan pastga tushgan don va mayda aralashmalar shnek yordamida tozalash qismiga, uning yuqori (chori) galviri ustiga yetkaziladi. Tebranib-titrab harakatlanayotgan bu galvir kuzlaridan toza don bilan birgalikda mayda aralashmalar pastki (don) galviriga tushadi va elanadi. o’alvirlar ostidan yuqoriga qarab uzluksiz ta`sir kilayotgan kuchli havo okimi yengil va puch aralashmalarni orqa tomonga uchirib olib ketadi, natijada don tozalanadi. Tozalangan sof don pastki galvir kuzlaridan utib, don shnegiga tuplanib tushadi. Shnek esa uni don elevatoriga, sungra bunkerga yetkazadi. o’alvir kuzlaridan uta olmagan yirik va ogir boshoklar yuqori galvir uzaytirgichidan boshok shnegiga, sung boshok elevatori yordamida takroriy yanchish uchun rotor ustiga tashlanadi.
Qismlarni ishga sozlash maxsus elektrik yoki gidravlik vosita­lar yordamida amalga oshiriladi. Ayrim sozlash ishlari kulda bajarilishi mumkin.
Kabinadagi kuplab pribor va boshkaruv organlari kombayn xaydov­chisiga sifatli ishlashiga, ish vaqtida hamma qismlarning holati, ishi to’g’risida to’liq ma`lumotlar olib turishi va ish sifatini nazorat qilishiga, texnologik jarayonni optimal rejimda bajarilishiga zamin yaratadi; dvigatel ish tartibi, kabinadagi mikroiklim, gidro va elektr sistema ko’rsatkichlaridan tashqari asboblar yordamida kuyidagilar ham nazorat kilib turilishi mumkin: bunkerdagi don miqdori; bunkerdagi donni bushatish shnegining holati, kombayn tezligiga rotor aylanish tezligining mutanosibligi, urilgan maydon kattaligi, motovilo tezligi, dala notekisliklariga urgichning moslanishi (avtomatik va kulda); rotor bilan uning tagligi orasidagi tirkish oraliKi, tozalash qismi ventilyatorining tezligi, rotorning aylanish tezligi, motovilo parragi tezligining kombayn tezligiga mutanosibligi; kiya transportyorning holati va boshkalar.
Kombaynga boshqa o’lchamdagi yurish g’ildiraklari o’rnatilsa, kiya transportyor tezligini ham unga mos hol da o’zgartirish talab qilinadi.
Yanchilayotgan ekinning turiga qarab, rotorning aylanish tezligi 300—1200 ayl/min oraligida o’zgartirilishi mumkin. Barabanning tezligi me`yoridan ortiq bo’lsa, don chatnashi, ko’payishi, aksincha, kam bo’lsa — chala yanchilishi mumkin. Ammo rotorning minimal tezligi yanchilayotgan maxsulotning markazdan kochma kuchlar ta`sirida kobikdagi kuzgalmas kovurgalarga zarb bilan urilishini ta`minlaydigan miqdoridan kam bulmasligi kerak. Rotor tezligining me`yoridan oshib ketganligini donning bunkerga chatnab tushishidan tashqari, somonning mayda bulaklarga bulinib chiqayotganligidan ham bilish mumkin.
Yanchilayotgan maxsulotning turiga qarab, rotor sirtiga turli savagich (to’g’ri vintsimon, egilgan egovsimon brus, planka) lar yoki tishlar o’rnatiladi. Vintsimon brus kupincha makkajuxoriga moslangan bo’lsa ham, ammo bugdoy uchun ham ishlatilishi mumkin. Buni rotor kobigidagi kuzgalmas kovurgalarni turli holatda kotirish xisobiga poyalar siljishini kamaytirish maksadida, ya`ni to’liqrok yanchish uchun kovurgalar tikrok o’rnatiladi.
Baraban tagligi besh xil variantda o’rnatilishi mumkin (panjara chiviklarining diametri o’zgartirilsa, teshiklar o’lchami ham o’zgaradi). Taglik bilan rotor orasidagi tirkish keragidan ortiq bo’lsa, rotorning taglikni sidirib tozalashi kamayadi.
Natijada taglik teshiklari tikilib kolishi mumkin. Taglik teshiklari turli shaklda bo’lib, yanchilayotgan maxsulotga moslab almashtirib kuyiladi. Chuzinchok teshikli taglik somonni kuprok maydalab, kuchlirok ezib yuboradi. Shu sababli firmaga kupincha shakli har xil bo’lgan taglik qismlarini tayyorlashga buyurtma berish kerak.
Kombayn ishidagi ayrim kamchiliklarni bartaraf etishda kuyidagi choralar kuriladi:
Don ko’p shikastlansa: rotor tezligini kamaytirish, baraban tagligi bilan rotor orasidagi tirkishni kattalashtirish, taglik panjarasidagi chiviklarning bir qismini olib tashlash kerak.
Don chala yanchilayotgan bo’lsa: rotor tezligini oshirish, baraban tagligi bilan rotor orasidagi tirkishni toraytirish, qo’shimcha kovurgalar o’rnatish kerak.
Somon bilan birga don kushilib chikib ketayotgan bo’lsa, baraban tagligining teshiklari tikilib kolgan (urgich past o’rnatilganligi sababli tuproq donga aralashib, teshiklarga tikilib koladi) bo’lsa, uni tozalash, agar teshiklarga don tikilib kolaversa: rotor bilan taglik orasidagi tirkishni, taglik panjarasidagi chiviklar sonini, rotor tezligini kamaytirish, kobik kovurgalarini yotikrok o’rnatish kerak.
Ustki galvirdan mayda somon bilan kipik aralashgan don tushishi kuzatilsa: havo okimini kuchaytirish, shu galvir kuzlarini kattalashtirish, rotor tezligini kamaytirish kerak.
Pastki galvir donni tozalab ulgurmayotgani kuzatilsa: ustki (chori) galvirning kuzlarini toraytirish, havo okimini ko’paytirish, kombayn va rotor tezligini kamaytirish kerak.
Kombayn ishidagi don nobudgarchiligini kamaytirish
G’alla hosilining bir qismi uni yigishtirib olish jarayonida nobud bo’ladi. Nobudgarchilik biologik va mexaniq sabablarga kura kelib chikishi mumkin.
Biologik nobudgarchilik pishgan donning boshokdan shamol ta`sirida yerga tuqilishi tufayli yuz beradi. Shu sababli pishib yetilgan g’alla ni zudlik bilan yigishtirib olish lozim. Ilmiy- tadkikot ishlarining natijasiga kura, don to’liq pishgan vaqtda paykalning birinchi bulagidan 29,5 ts/ga, besh kundan sung shu paykaldan 28,4 ts/ga, un kundan sung 23,4 ts/ga, un besh kundan sung 21,6 ts/ga, yigirma kundan sung 18,5 ts/ga hosil olingan.
Bugdoy dumbul davrida (don namligi 27...30%) urilganda esa hosildorlik 40,3 ts/ga, chala pishgan holatida (don namligi 20,0%) —40,1 ts/ga, to’liq pishgan holatida (don namligi 10,0%) — 36,4 ts/ga bo’lgan. Demak, hosildorlik deyarli 10% ga kamayar ekan. Dumbul davrida urilgan bugdoyda 12,7% oksil bo’lsa, to’liq pishgan davrida —11,8% ga kamaygan. Dumbul davrida urib olingan g’alla ning hosili joyida turib pishganiga karaganda kuprok bo’ladi, chunki urilgan poya kurishi jarayonida undagi ozikni boshokdagi don uzlashtirishi natijasida uning tukrok bo’lishi aniqlangan.
Bu rakamlar hosilni yigishtirish muddatini tanlash uta katta ahamiyatga ega ekanligini tasdiklaydi va pishgan hosilni qanday usul bilan bulmasin, tezroq yigishtirib olish kerakligini ko’rsatadi. Demak, don nobudgarchiligini kamaytirish maksadida dunyodagi ko’p g’alla kor davlatlarda bugdoyni dumbul vaqtida urib olib, kuritilganidan sung uni yanchish usuli keng tarkalgan bo’lib, bu usul uzini oklamokda.
Mexaniq nobudgarchilik kombayn qismlarining boshokni urishi, ukalashi, ezishi ta`siridan kelib chiqadi. Mexaniq nobudgarchilik bevosita (erga tuqilish) va bilvosita (donning shikastlanishi) ko’rinishida yuz beradi. Kombayn yigishtirgan donning biror qismi singan, yorilgan, ezilgan bo’ladi. Shunday bo’lsada, shikastlangan don keyinchalik ajratib olinadi va uni ozuka tayyorlashda ishlatiladi. yepra tukilgan donni terib olish mumkin bulmaganligi sababli nobudgarchilikka yo’l kuyilgan bo’ladi.
Kombayn pishgan g’alla ni yigishtirayotganda yerga tukilayotgan donning kariyb 70....80%i uning urgichidan tukiladi. Urgichdan yerga, asosan, butun boshoklar va boshokdan ajratilgan don tukiladi. Shuning uchun ish jarayonida urgichning texnik holatiga, to’g’ri sozlanganligiga aloxida e`tibor berish lozim. Urgichdan yerning har kvadrat metr yuzasiga xatto bittadan boshok tukilsa (boshokda 20...30 donagacha don bo’ladi), gektariga 10...15 kg don nobud bo’ladi.
Urgichdan yuzaga keladigan nobudgarchilik birinchi navbatda, urish balandligi noto’g’ri rostlanganligi tufayli ruy beradi. Urish balandligi har bir paykal sharoitiga (poyalarning zich usishiga, balandligiga, yerning notekisligiga, tosh va kesaklarning yirikligiga, poyalarning yotikligiga ѕ) qarab o’rnatiladi. Urish balandligi 10 sm bo’lsa, nobudgarchilik 0,9%, 20 sm da 1,6%, 30 sm da 3,3% va 40 sm o’rnatilsa, nobudgarchilik 4,8% bo’lishi aniqlangan.
Urish balandligi katta bo’lsa, poyaning urilgan qismi kalta bo’ladi. Kalta urilgan poyalar urgich ustida tuplanganda bir-biriga kamrok aykashadi va boglanadi. Shu sababli ayrim boshoklar urgichdagi tuplamdan ajralib, yerga tushib ketadi.
Urish apparati segmentlari utmas bo’lib kolsa ham poyalar to’liq qirqilmay, boshoklar yerda kolib ketadi.
Uta hosildor yerlarda yanchish apparatiga tushayotgan g’alla miqdori­ni kamaytirish maksadida ayrim xaydovchilar kombayn urgichining kamrov kengligidan to’liq foydalanmasdan, uning bir bulagini bush koldirib ishlashadi. Bu hol da, urilgan boshoklarning chetidagilari yerga tushib ketadi. Demak, yanchish apparatiga tushadigan g’alla miqdorini urish balandligini yoki urgichning kamrov kengligini kamaytirish bilan emas, balki kombaynning yurish tezligini (motor vali tezligini o’zgartirmasdan) pasaytirish xisobiga kamaytirgan ma`kuldir. Bulardan tashqari, don nobudgarchiligi motoviloning to’g’ri sozlanishiga ham bog’liq. Motoviloning aylanish tezligi to’g’ri tanlansa, uning parraklari poyalarni urish apparati tomoniga engashtirib keltirishi, qirqish vaqtida ularni suyab turishi, urilgan poyalarni urgich tubi va shnegiga yotkizib berishi me`yorida kechadi. Kombayn tezligi V_k kancha katta bo’lsa, motovilo parragining tezligi V_n shuncha kam o’rnatiladi. Aksincha, V_k kamaytirilsa, V_n ko’paytiriladi.
Pishgan g’alla ni yigishtirishda motovilo parraklarining tezligini to’g’ri tanlashga ham aloxida e`tibor berish kerak. Bunga ilova kilib 2-jadvaldagi ma`lumotlarni keltirish mumkin.
Past buyli g’alla urimida motovilo tezroq aylantirilishi kerak, aks hol da urilgan kalta poyali boshoklarni urish apparati ustidan yerga tuqilishi kupayadi.
Motovilo balandligi shunday o’rnatilishi kerakki, parraklar poyalarning ogirlik markaziga tegsin. Agar motovilo vali me`yoridan pastrok o’rnatilsa (parrak poyaning ogirlik markazidan pastrok joyiga tegsa), poya parrakning old tomoniga engashib, yerga tushib ketishi mumkin. Agar motovilo vali me`yoridan yuqorirok o’rnatilsa, parrak bevosita boshokni urib, donni yerga ko’p tukadi.