Reja Kuchaytirgichlar haqida tushincha

Tormoz mexanizmlari
Pi max — Rz ( p ;  (bu yerda: Ф— ilashish koeffitsiyenti)
Ilashish koeffitsiyenti qancha katta b oisa, tormoz kuchi shuncha 
katta boiadi. Masalan, quruq asfalt y o id a (*Р =0,8) tormozlanish 
samaradorligi yaxshi b o isa , xuddi shu y o id a yom girdan keyin 
( 
orasidagi ilashish yaxshi boiishi uchun gildirak gildirashi kerak. 
Agar gildirak gildirashdan to ‘xtasa, ya’ni blokirovkalansa, u holda 
gildirak yo‘l ustida sirpanadi va ilashish koeffitsiyenti 20-30 % ga 
kamayadi.
Friksion tormoz mexanizmlari keng tarqalgan b o iib , ularning 
ishlash prinsipi aylanuvchi detallarning q o ‘zg‘almas detallarga 
ishqalanishiga asoslangan. Aylanuvchi detallarning shakliga qarab 
tormoz mexanizmlari barabanli va diskli boiishi mumkin.
Tormoz mexanizmlari quyidagi mezonlar orqali baholanadi:
• Samaradorligi;
• Bbarqarorligi;
• Muvozanatlashgani;
• Reversivligi.
Tormoz mexanizmi qancha katta tormoz momenti hosil qilsa, 
shunchalik sam arad o r hisoblanadi. T orm oz m exanizm idagi 
ishqalanish koeffitsiyentining o ‘zgarishi (qizishi, nam lanishi, 
moylanishi va h.k. natijasida) tormoz samaradorligi ta ’sir etmasa, 
bunday tormoz mexanizmlari barqaror hisoblanadi. Tormozlanish 
vaqtida tormoz mexanizmi hosil qilayotgan ishqalanish kuchlari 
aylanayotgan detallarning tayanchi (podshipnik)ga yuklanish hosil 
qilmasa, bunday tormoz mexanizmlari muvozanatlashgan deyiladi. 
Avtom obilning oldinga va orqaga h arakati davom ida torm oz 
samaradorligi o ‘zgarmasa, bunday tormoz mexanizmlari reversiv 
deyiladi.
B arabanli torm oz m exanizm lari k o lod k alar tayanchining 
joylashgan joyiga qarab va keltirilgan kuchlarning xarakteriga qarab 
quyidagi turlarga boiinadi:
• Keltirilgan kuchlari teng b o ig a n va tayanchlari bir tarafga 
joylashgan tormoz mexanizmi 
(7.2-a-rasm). Ishchi silindrdagi porshen 
yuzalari teng boigani uchun keltirilgan kuchlar R, va R, o ‘zaro teng 
boiadi. Tormoz mexanizmini baholash uchun sxemada barabanning 
kolodkaga berayotgan reaksiyasi N, va N , ham da T, va T
ko'rsatilgan. Shuningdek, tayanchda hosil boiayotgan reaksiyalar 
vertikal Y va gorizontal U tashkil etuvchilari orqali ko'rsatilgan.

K olodka-baraban turidagi torm oz mexanizmlarining 

asosiy sxemalari:
1-aktiv kolodka; 2-passiv kolodka; 3-tayanch barmog 7; 4-gidrosiIindr; 
5-orqa kolodka; 6-sharnir; 7-oldingi kolodka; 8-keruvchi musht
Agar kolodkalarga ta ’sir etayotgan kuch momentlari yig‘indisini 
ko‘rib chiqsak, 
1- kolodka hosil qilayotgan tormoz momenti 2- 
kolodka hosil qilayotgan tormoz momentidan katta bo'ladi. Buning 
sababi shundaki, 
1-kolodkaga ta ’sir qilayotgan kuch (R^) bilan 
ishqalanish kuchi (Tuning yo‘nalishi bir tarafga yo‘nalgan va natijada
1-kolodka aylanayotgan barabanga yanada kuchliroq ishqalanadi.
2-kolodkada esa kolodkaga ta’sir qiluvchi kuch (R,) bilan ishqalanish 
kuchi (T2) qarama-qarshi tarafga yo'nalgan va natijada 2-kolodka 
aylanayotgan barabanga yaxshi ishqalanmaydi. 
1-kolodka aktiv 
kolodka deb ataladi, 2-kolodka esa passiv kolodka deb ataladi. Agar 
avtomobil orqa tarafga harakatlansa, kolodkalarning roli almashadi.
Yuqorida keltirilgan mezonlar bo‘yicha baholaydigan bo‘lsak, 
7.2 a-rasmda. ko‘rsatilgan tormoz mexanizmi avtomobil oldingi va 
orqa tarafga harakatlanganda bir xil sam arador ishlaydi, ya’ni 
reversiv, tormoz mexanizmi muvozanatlashgan emas, chunki N, va
334

N „ T, va Т, o'zaro teng emas. Tormoz mexanizmining barqarorligi 

yelarli emas. Bu tormoz mexanizmi to'la massasi 7,5 tonnadan ortiq 
bo'lmagan yuk avtomobillarida (GAZ-53, O 'zotayo'l) va yengil 
avtomobillarda (Neksiya, Tiko, Damas, VAZ avtomobillarining orqa 
g'ildiraklarida) ishlatiladi.