Reja: Липидлар ҳақида умумий тушунча ва уларнинг аҳамияти

Qishloq xo’jaligi o’simliklarida lipidlar

• Lipidlar haqida umumiy tushuncha va ularning ahamiyati
• Oddiy lipidlar
• Murakkab lipidlar
• Donlar tarkibidagi lipidlari

Reja:
Липидлар ҳақида умумий тушунча ва уларнинг аҳамияти
Ўсимлик ва хайвон хужайраларида кенг тарқалган, сувда эримайдиган, аммо органик эритувчиларда (хлороформ, эфир, бензол в.х) эрийдиган органик бирикмаларга липидлар дейилади.
Ўсимлик вегетатив органлари таркибида липидларнинг миқдори 5-15% гача, аммо уларнинг уруғларида бу кўрсаткич 70-80% ни ташкил этади.
Липидлар таркиби ва тузилиши углеводларникига ва умуман, бошқа биополимерларникига нисбатан анча мураккаб. Улар таркибида спиртлар, альдегидлар, ёғ кислоталари, азот асослари, фосфат кислота, углеводлар, аминокислоталар ва бошқа моддаларнинг қолдиқлари учрайди.
1. Ёглар ва мойлар
2. Юкори молекуляр мой кислоталари
3. Фосфолипидлар
4. Стерин ва стеридлар
5. Каротинлар, каротиноидлар ва пигментлар
6. Цереброзидлар, мумлар.
Кимёвий табиатига асосланиб липидлар куйидагиларга булинади.
Мураккаб липидлар – кўп компонентли бирикмалар бўлиб, уларнинг таркибига спиртлар ва ёғ кислоталаридан ташқари, азот асослари, фосфат кислота, углеводлар ва бошқалар учрайди (фосфолипидлар, глюколипидлар, липопротеидлар в.б.)
Оддий липидлар Ёғлар. Ёғлар табиатда кенг тарқалган бўлиб, улар барча тирик организмлар, хатто вируслар таркибида хам учрайди. Хозирги вақтда ёғларнинг 600 дан ортиқ тури аниқланган, шундан 220 таси ўсимликлардан ажратиб олинган. Ёғлар кимёвий жихатдан уч атомли спирт – глицеринни ёғ кислоталари билан хосил қилган мураккаб эфири хисобланади.
Mumlar
Mumlar yog‘simon moddalar bo‘lib, yog‘ kislotalari va yuqori molekulali spirtlarning murakkab efiridir.
Tabiiy mumlar murakkab efir bo‘laridan tashqari yuqori molekulali erkin spirt va kislotalarni hamda toq sondagi uglevod atomlarini (27 dan 33 gacha) tutadilar, ba’zida xushbo‘y xid beruvchi moddalarni ham ko‘rilgan.
Donlar tarkibidagi lipidlari
Don lipidlari qo’yidagilardan iborat:
1) yog’lar
2) fosfatidlar
3) Karotinoidlar
5) Mumlar
4) Sterinlar
Bu moddalar ximiyaviy tuzilishi bilan farq qiladi, lekin hammasi organik erituvchilarda eriydi (spirt, atseton, efir va xokazo).
Donda yuqorida aytilgan lipidlardan tashqari xar xil glikolipidlar uchraydi. Uglevodlarning lipidlar bilan birikmasi bug’doy unining xamiri va nonning xosil bo’lishida muxim rol o’ynaydi.
Soya va yeryong’oq moyli o’simlik bo’lib xisoblanadi: soya donidan 17,5%, yeryong’oqda 18,8% yog’ bor. Makkajo’xori mag’zida yog’ ko’p va u oziq-ovqat hamda texnik yog’ olish uchun ishlatiladi. Bug’doy donining aleyron qatlamida yog’ ko’p va shuning uchun ba’zida uni yog’li qatlam deb atashadi.
Адабиётлар:

• James E. Bidlach, Snelly H. Jansky. Stern's introductory Plant biology. – USA: McGrow-Hill, 2008, 622 p.
• Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University of California, Los Angels, 2002.
• Hans-Walter Heldt. Plant Biochemistry. Elsevier Academic Press, 2005. – 625 рр.