Reja: m a’lumotlar va bilimlar. Asosiy tushunchalar

Psixologik aspekt. Bilim olishning psixologik jihatlari bilimlar muhandisi va 
bilim manbasi - ekspert orasidagi o'zaro munosabatning samarali va 
muvaffaqqiyatli bo'lishida asosiy omil hisoblanadi. Sababi bilim to'planishi 
bevosita ET yaratuvchilari orasidagi muloqoti natijasi hisoblanadi [1-4, 13-16].
Shu narsa ma’lumki, ekspert bilan og'zaki muloqot jarayonida axborotning 
yo'qolishi quyidagicha:
89

---

Axborotni o'ylashda 
100 %
So'z shaklida ifodalashda 
90 %
Aytib berishda 
80 %
Eshitishda 
70 %
Tushunishda 
60 %
Bilimlar muhandisi xotirasida qolishi 
24 %
Bilimlarni olishning psixologik jihatlari strukturasi aloqa qatlami, harakat 
qatlami va o'rganish qatlamidan iborat. Bilimlarni egallashda muloqot 
ishtirokchilari(sheriklar), muloqot vositalari (protseduralar) va muloqot mavzusi 
(bilimlar)dan foydalaniladi.
Aniqlanishicha, inson 7±2 ta so'zdan iborat jumlalarni yaxshi qabul qiladi. 
Bu son (7±2) Ingve-Miller soni deb ataladi. Uni nutqning “suhbatlilik” o'lchami 
deb ham atashadi. Natijalarni bayonnomalashtirishni uchta uslubda tashkil qilish 
mumkin:
1) Suhbat jarayonida bilimni qog'ozga yozib borish (kamchiligi - suhbatda 
halal beradi, stenograf ko'nikmalarga ega bo'lsa ham barchasini yozib qolish qiyin 
hisoblanadi);
2) Magnitofon(diktofon)ga yozib olish bilimlar muhandisiga butun suhbatni 
va o'zining harakatlarini qayta tahlil qilishga yordam beradi (kamchiligi -
ekspertni cheklab qo'yishi mumkin);
3) Suhbatdan so'ng xotirada qolganlarni eslab chiqish(kuchli xotiraga ega 
analitiklarga mos keladi).
Misol. Bilimlar maydonini shakllantirish bo'yicha ekspert bilan ishlash 
usuliga misol keltiramiz.
Tayyorlovchi bosqich [1-4, 13-16]:
1. Loyihalanayotgan tizimning masalalarini, kirish va chiqishda nima 
bo'lishini, ish rejimi, maslahat olish, o'rgatish va boshqalarni aniqlash.
2. Ekspertlarni tanlash: ekspertlar sonini aniqlash; kompetentlik darajasini 
tanlash (har doim ham birdaniga eng yuqori darajani tanlash yaxshi emas); 
ekspertlarni ishga qiziqtirish imkoniyatlari va usullarini aniqlash; ekspertlarni 
sinovdan o'tkazish;
3. Bilimlar injenerini predmet sohasidagi maxsus adabiyotlar bilan 
tanishtirish.
4. Bilimlar injeneri va ekspertlar tanishuvi (bundan keyin soddalik uchun 
ekspert bitta deb hisoblaymiz). Ekspertni SI bo'yicha mashhur adabiyotlar bilan 
tanishtirish.
5. Bilimlar injenerining adabiyotlardagi aprior bilimlardan bilimlar 
maydonining birinchi yaqinlashishini qurishga harakati(bilimlar maydonining 
prototipi).
Asosiy bosqich:
1. Bilimlar maydonining «T ayyorgarligi»:
a) predmet sohasiga bog'liq holda intervyu olish usulini tanlash;
90

---

b) 
fikrlarni ovoz chiqarib protokollashtirish yoki ekspert mulohazalarini 
magnitofonda yozish (bilimlar injeneri iloji boricha hozircha mulohazalarga 
aralashmasligi lozim).
2. «Uy ishi». Bilimlar injenerining ekspert mulohazalaridan ba’zi bir sababiy
- natijaviy aloqalarni ajratishga harakati; predmet sohasining lug'atini tuzish va 
ekspertga savollarni tayyorlash;
3. Bilimlar maydonini «biroz tayyorlash». Bilimlar maydoni prototipi va uy 
ishi, shuningdek, bilimlar injenerining savolga javobini ekspert bilan muhokama 
qilish.
4. Kontseptual modelni shaklllashtirish.
5. Ikkinchi yaqinlashishning bilimlar maydonini qurish.
E kspertlardan bilim lar olish tizimlari. MORE tashxis tizimi [20] misolida
intervyu olish texnikasi tavsiflanganidek, mohiyatlar, farazlar, simptomlar, 
shartlar, aloqalar va yo'llarni tushuntirishga yo'naltirilgan:
• farazlar - identifikatsiyasi o'zining tashxis natijasiga ega hodisa;
• simptomlar - farazning mavjudligi natijasi hisoblangan hodisadir, uni 
kuzatish keyingi farazlarni qabul qilishni yaqinlashtiradi;
• shartlar - qandaydir faraz uchun to'g'ridan to'g'ri simptomatik 
hisoblanmaydigan, ammo qandaydir boshqa hodisalar uchun tashxis 
qiymatlarga ega bo'la oladigan hodisalar yoki hodisalar to'plami;
• aloqalar - mohiyatlar birlashmasidir(shu jumladan boshqa aloqalarning);
• yo'llar - farazlarni simptomlar bilan ulovchi aloqalarning ajratilgan turi. 
Shunga mos holda quyidagi intervyu strategiyalari ishlatiladi: 
farazlar 
differentsiatsiyasi, simptomlarni farqlash, simptomli shartlashish, yo'llarni bo'lish 
va boshqalar.
Farazlarni differentsiallash farazlarni aniqroq farqlash(ajratish) imkonini 
beradigan simptomlarni izlashga yo'naltirilgan. Bu ma’noda, eng kuchli 
simptomlar tashxis qilinadigan hodisalarning biridan kelib chiqadigan simptomlar 
hisoblanadi. Simptomlarni ajratish uning maxsus xarakteristikalarini aniqlaydi. Bu 
xarakteristikalar bir tomondan, uni biror bir farazning natijasi sifatida 
identifikatsiyalaydi, boshqa tomondan, boshqalariga qarama-qarshi qo'yadi. 
Simptomli shartlanganlik salbiy simptomlarni, ya’ni ularning bo'lmasligi 
mavjudligidan ko'ra katta og'irlikka ega bo'lgan simptomlarni aniqlashga 
yo'naltirilgan. Yo'llarni bo'lish topilgan simptomlar yo'lida yotgan simptomli 
hodisalarni topishni ta’minlaydi. Agar bunday simptom mavjud bo'lsa, u holda u 
topilgan simptomga ko'ra katta tashxis qiymatga ega.
Ekspert intervyu olishning o'xshash strategiyalari IDIS [66] texnik tashxis 
tizimni yaratishda qo'llanilgan.
KRIION [1-4, 21] tizimida bilimlarni egallash uchun 2 ta manba ishlatiladi: 
Ekspert, uning amaliyotida hosil qilingan bilimlari bilan(bu bilimlar, qoida 
bo'yicha, to'liqsiz, bog'lanmagan, yomon strukturalashtirilgan), kitobiy bilimlar, 
hujjatlar, qo'llanmalar tavsifi (bu bilimlar yaxshi strukturalashtirilgan va an’anaviy 
vositalar yordamida qayd qilingan). Birinchi manbadan bilimlarni olish uchun 
KRIIONda repertuar panjara va darajalarga bo'lish strategiyalarini qo'llovchi
91

---

intervyu texnikasi qo'llanilgan. Bunda strategiyalarga o'tish usuli qo'llaniladi: agar 
semantik bog'langan tushunchalar uchligini ko'rsatishda ekspert ularning ikkitasini 
uchinchisidan ajratadigan belgini aniqlash holatida bo'lmasa, tizim darajalarga 
bo'lish strategiyasini ishga tushiradi va ularni ajratuvchi belgilarni aniqlash 
maqsadida bu tushunchalarning taksonomik strukturasini aniqlashga kirishadi.