Reja: m a’lumotlar va bilimlar. Asosiy tushunchalar

KRIIONda ekspertning protsedurali bilimlarini aniqlash uchun protokolli 
tahlil usuli qo'llanilgan. U 5 qadamda amalga oshiriladi. Birinchi qadamda ekspert 
yozuv jarayonida qiladigan to'xtashlar asosida protokollar segmentlarga bo'linadi. 
Ikkinchi qadam - segmentlarning semantik tahlili, har bir segment uchun 
mulohazalarni shakllantirish. Uchinchi qadamda matndan operator va argumentlar 
ajratiladi. Keyin BBda mulohazalardagi o'zgaruvchilarni topish uchun namuna 
bo'yicha izlashga kirishiladi. Oxirgi qadamda tasdiqlar ularning protokolda hosil 
bo'lishi bo'yicha tartiblanadi. KRIION da matnni tahlil qilish kitoblardan, 
hujjatlardan, tavsiflardan, qo'llanmalardan yaxshi strukturalashtirilgan bilimlarni 
olish uchun ishlatiladi.
Predmet sohasi modelini aniqlashda [22] birinchi faza - bilimlar injeneri 
tomonidan predmet sohasining qo'pol modeli, ya’ni predmetlar va ularning 
ma’lum argumentlari turlari hamda sohaning ushbu predikatlar bilan ifoda 
etiladigan faktlar tizimiga ma’lumot berish yo'li bilan shakllantiriladi. Tizim 
predikatlarning xususiyatlarini aks ettiradi va ularni strukturalashtiradi, o'zaro 
munosabatni o'rnatadi. Ikkinchi fazoda insonning fikrlash xususiyatlarini aks 
ettiruvchi 
metabilimlar 
(umumiy 
strukturadagi) 
yordamida 
faktlarning 
predikatlarga mosligini tekshirish, faktlardan qoidalarning induktiv xulosasini 
chiqarish, boshqa qoidalardan qoidalar chiqarish amalga oshiriladi.
Bilimlarni hosil qilish tizimini ifoda qilishning asosiy bosqichlarini 
keltiramiz.
1. Qiziqtiradigan muammolarni yechish jarayoni sodir bo'ladigan faol 
sohani aniqlash va ularni avtonom sohalarga ajratish uchun intervyu .
2. Predmet sohasining deklorativ modelini aniqlash va shakllantirish uchun 
avtomatlashtirilgan intervyu.
3. Modelni protsedurali bilimlar bilan to'ldirish uchun oldingi bosqichda 
aniqlangan predmet soha munosabatlari va tushunchalarining protokolli tahlili( 2 
va 3 bosqichlarni model kerakli to'liqlikka erishgunga qadar davom ettirish 
mumkin).
4. Modelning deklorativ bilimlar bilan to'ldirilishi uchun protokollli tahlil. 
Modelning to'liqligini tekshirish. Odatda protokolli tahlil modeldagi bo'shliqlarni 
aniqlaydi.
6. M a’lum otlar bazasidan bilimlarni ajratib olish usullari
Ekspertlar o'z faoliyatlari davomida juda katta hajmdagi ma’lumotlarni 
to'playdilar. Lekin ularning yagona istagi - bu to'plangan ma’lumotlar bazasidan 
o'zlari uchun kerakli bo'lgan ma’lumotlarni tez va aniq qidirib topish hisoblanadi. 
Qisqacha aytganda ma’lumotlar ombori xotira yoki murakkab yozuvlar daftari
92

---

vazifasini bajaradi. Foydalanuvchilarning ma’lumotlar bazasiga kirishi aniq 
qo'yilgan savollarga javob olish uchun saqlanayotgan ma’lumotlarning unchalik 
katta bo'lmagan qismini olishni ta’minlaydi. Ulkan axborot oqimiga, to'plangan 
axborotning ulkan zaxiralariga ega bo'lganimizda qandaydir jarayonlarni 
boshqarishni 
optimallashtirish, 
tashkilot 
faoliyatini 
yaxshilash murakkab 
obyektlarga, masalan, tibbiy tashkilotlar, biologik sitemalar yoki inson 
organizmiga taaluqli xossalari va amal qilish qonunlarini aniq bilish maqsadida 
ma’lumotlarda mavjud bilimni chiqarish uchun bu ma’lumotdan maksimal 
maqsadga muvofiq foydalanish masalasi paydo bo'ladi.
Eski sinalgan usul bilan, ya’ni ma’lumotlarni tahlil qilishning an’anaviy 
vositalaridan foydalanib, bu ma’lumotlarni tahlil qilishlari uchun analitiklar, 
statistiklarning ulkan guruhlarini yollash ham mumkin edi. Lekin, ma’lumki, 
hozirda bu masala ma’lumotlar hajmining ko'payib borganligi sababli faqat inson 
kuchi bilan hal qilib bo'lmaydi. Inson intellektidan ekstensiv yo'l bilan foydalanish 
bu masalani yechishga imkon bermaydi va uni yechish uchun sifat jihatdan aniq 
yondashuv talab etiladi. Ikkinchi tamondan, bunday yechim juda qimmat va 
iqtisodiy salohiyatsizdir. Bundan tashqari analitiklar oladigan natijalar har doim 
ham obyektiv bo'lavermaydi, chunki odatda kishilar o'rganayotgan obyekt haqida 
ba’zi muhim tasavvurlar, u yoki bu mulohazalar bilan oshkor va oshkormas fikr 
yuritadilar. Bu esa qaralayotgan natijalar obyektivligiga ta’sir qilmasdan qolmaydi 
[1-4, 13-16].
Aniq mulohaza uchun qanday davolash afzalroq, klinika resurslarini qanday 
eng samarali tashkil etish yoki davolanish xarajatlarini qanday minimallashtirish va 
bunda analitik qismni mashinaga yuklash haqida ma’lumotlardan bilib olish 
mumkinmi? Tahlil jarayonini avtomatlashtirish va uni yanada obyektivroq 
bo'lishini xoxlaymiz, ya’ni ma’lumotlarda model, bog’lanish, qonun va h.lar 
misolida yangi trivial bilimlarni avtomatik chiqarib oladigan hamda ularning 
statistik ahamiyatini kafolatlaydigan biror texnologiyani olishdan iborat.