Reja Milliy iqtisodiyotni tahlil qilishda qо‘llaniladigan asosiy kо‘rsatkichlar

2.7. Asosiy makroiqtisodiy ayniyatlar
Milliy iqtisodiyot rivojlanishi jarayonlarida turli makroiqtisodiy kо‗rsatkichlar
о‗rtasida ma‘lum proporsiyalar yoki tenglik ta‘minlanishi lozim. Proporsiya atamasi
aynan tenglikni bildirmasdan bir butunga nisbatan uning bо‗laklarining nisbatini, yoki shu
bо‗laklar о‗rtasidagi nisbatni bildiradi. Bunga mavzuimizning YAMTDning yakuniy
iste‘mol va milliy jamg‗arishga bо‗linishini misol qilib keltirish mumkin.

---

Xarajatlar va daromadlar kо‗rinishida hisoblangan YAIM kо‗rsatkichlarining о‗zaro
tengligi asosiy makroiqtisodiy ayniyat hisoblanadi.
C+ I + G + Xn = A + T + W + R1 + R2 + R1 + R2
Ikkinchi bir makroiqtisodiy ayniyat investitsiyalar va jamg‗armalar о‗rtasidagi
tenglik hisoblanadi. Investitsiyalar miqdori mamlakatdagi jamg‗armalar miqdoriga bog‗liq
bо‗ladi. Bu ikki kо‗rsatkich о‗rtasidagi tenglikka erishish makroiqtisodiy barqarorlikka
erishishning muhim shartidir.
Agarda, milliy iqtisodiyot tashqi dunyo bilan hech qanday aloqaga ega emas (Xn = 0)
va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi nolga teng (G = O), deb faraz qilinsa, unda YAIM
orqali ifodalangan ishlab chiqarish hajmi SHTD ga teng bо‗ladi. Ya‘ni:
, ayni paytda:
Bu yerda makroiqtisodiy ayniyat quyidagi kо‗rinishga ega bо‗ladi:
yoki
Ushbu ayniyatdan kо‗rinib turibdiki, uy xо‗jaliklarining jamg‗arishga bо‗lgan
istaklari tadbirkorlikning qancha miqdorda investitsiyalash xohishlariga mos tushsa, unda
daromadlar hajmi (C+S) va yalpi xarajatlar (S+I) hajmiga tengligiga yoki ishlab
chiqarishning muvozanat darajasiga erishish mumkin.
Aytaylik, mamlakat iqtisodiyoti ochiq, ya‘ni eksport-import aloqalari yо‗lga
qо‗yilgan, soliq solish va transfert tо‗lovlari kо‗rinishida davlat aralashuvi mavjud bо‗lsin.
Bunday holatda jamg‗arish tushunchasi murakkablashib, quyidagi kо‗rinishga ega bо‗ladi:
Bu yerda: Sp - xususiy jamg‗armalar;
Sg - davlat jamg‗armalari;
Sx - boshqa mamlakatlar jamg‗armalari.
Bunda xususiy jamg‗armalar daromadlar (Y), transfert tо‗lovlari (TR), davlat
zayomlari bо‗yicha foizlar yig‗indisidan (N), soliqlar (T) va iste‘mol (C) xarajatlari
yig‗indisini ayirish natijasiga teng bо‗ladi:
Davlat jag‗marmalari quyidagi miqdorga teng bо‗ladi:
Agar davlat jamg‗armalari nolga teng bо‗lsa, davlat byudjeti muvozanatlashgan,
jamg‗arishning manfiy miqdori byudjet taqchilligini (BT) bildiradi:
Bu yerda: BT – byudjet taqchilligi miqdori.
Boshqa mamlakatlarning jamg‗armalari tashqi dunyoning bizning importimiz
hisobiga olgan daromadlaridan ularning bizning eksportimizga sarflangan harajatlarini
ayirib topiladi:
Agar mamlakat eksportiga nisbatan kо‗proq import qilsa, unda daromadlarning bir
qismi xorijda qoladi va keyinchalik undan xorijiy sheriklar tomonidan mamlakatimizda
kо‗chmas mulk va moliyaviy aktiv sotib olishda foydalaniladi. Har qanday holatda ham
barcha turdagi jamg‗armalarning umumiy yig‗indisi investitsiyalarga teng bо‗ladi:
yoki

---

Demak, iqtisodiyotdagi investitsiya xarajatlari nafaqat ichki jamg‗armalar hisobiga,
balki tashqi dunyo jamg‗armalari hisobiga ham amalga oshirilishi mumkin. Mamlakatda
investorlarga kafolatlangan yuqori foyda olishi uchun yaratilgan shart-sharoitlar xorijiy
investorlar oqimining о‗sishiga olib keluvchi muhim shartlardan biridir.
Keynschilar fikriga kо‗ra, S=I ayniyatga bozor mexanizmlari vositasida tasodifan
erishiladi, xolos. Chunki investorlar va jamg‗aruvchilarnnig rejalari о‗zaro mos
kelavermaydi. Shu tufayli davlat tо‗g‗ri iqtisodiy siyosat yurgizib makroiqtisodiy
barqarorlikni ta‘minlashi shart.