Reja: Ontologiya borliq haqidagi ta‟limot. Falsafa tarixida borliq haqidagi qarashlar evolyusiyasi

Monizm. Dunyoning narsalar va hodisalar rang-barangligi bir substansiyadan iborat 
degan ta‟limot «monizm» (yunon. monos – bitta, yagona) deb ataladi. Dunyoning kelib chiqishi 
va mohiyati haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar, shuningdek birinchi asos muammosiga nisbatan 
falsafa tarixidagi eng salmoqli yondashuvlar kurashi nuqtai nazaridan substansiya tabiatini 
tushunishga nisbatan ancha keng tarqalgan ikki yondashuv – materialistik va idealistik monizmni 
qayd etish lozim.
Materialistik monizm dunyo yagona va uzviy, u azaldan moddiy va dunyoning birligi 
zamirida Ayni shu moddiylik yotadi, deb hisoblaydi. Bu konsepsiyalarda ruh, ong va ideallikdan 
emas, balki moddiylikdan keltirib chiqariladi. Bunday yondashuvlarning o„ta rivojlangan 
ko„rinishlariga biz Fales, Geraklit, Spinoza va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz. 

---

Idealistik monizm esa, materiyani har qanday borliqning boqiy mavjudligi, yo„q 
bo„lmasligi va birinchi asosiga ega bo„lgan qandaydir ideal narsaning mahsuli deb hisoblaydi. 
Bunda ob‟ektiv-idealistik monizmni (masalan, Platonda – bu o„lmas g„oyalar, zardo„shtiylikda 
olov, o„rta asr falsafasida – Xudo, Gegelda – yaratilmaydigan va o„z-o„zidan rivojlanadigan 
«mutlaq g„oya») va sub‟ektiv-idealistik monizmni (masalan, borliqning barcha jismoniy va ruhiy 
holatlarini «neytral» asosdan – dunyoning qandaydir mavhum konstruksiyalari, «elementlari»dan 
keltirib chiqargan Max) farqlash mumkin.
Dualizm birinchi asos sifatida ikkita substansiya olingan falsafiy yondashuv (lot. dualis – 
ikki yoqlama). Nemis faylasufi X.Volf 18 asr boshida «dualizm» atamasini falsafiy muomalaga 
kiritgan. X.Volf dunyoda barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, g„oyalar va aql-idrokning 
alohida o„rnini aniqlashga harakat qilgan. X.Volfning falsafaga oid qo„llanmalari barcha o„quv 
yurtlarida o„qitilgan va eskirgan (sxolastik) jihatlarni siqib chiqargan. Ular universitet 
ta‟limining asosiy manbalari sifatida amal qila boshlagan.
Plyuralizm dunyoning negizida ikkita emas, balki undan ko„proq mohiyat borligini tan 
oluvchi ta‟limotdir. «Plyuralizm» (lot. – ko„plik, ko„p xillik, ko„p sonlik) atamasini ham X.Volf 
1712 yilda taklif qilgan. Bu tushuncha ontologiyada ayniqsa, jiddiy qiyinchiliklar tug„dirgan. 
Chunki ayni shu ta‟limotda borliqning ko„p sonli mustaqil va o„zaro bog„lanmaydigan asoslari 
ilgari surilgan.
Leybnitsning «monadologiyasi», ya‟ni monadalar haqidagi ta‟limoti plyuralizmning 
klassik ko„rinishi hisoblanadi. Ushbu ta‟limotga ko„ra, dunyo son-sanoqsiz ruhiy 
substansiyalardan tashkil topadi. Ammo, plyuralistik yondashuvning bundan oldinroq ilgari 
surilgan ko„rinishlari ham mavjud. Masalan, Empedokl yaratgan dunyoning to„rt asosi haqidagi 
ta‟limot plyuralistik ontologiyaning turlaridan biri sifatida amal qiladi.