Reja: Radioto‘lqinlar Infraqizil nurlar

Rentgen nurlari
Ultrabinafsha va infraqizil nur haqida eshitmagan bo‘lsa-da, lekin rentgen nurlari haqida hamma eshitgan. Bu nur yordamida suyak va bo‘g‘in tasvirlarini olish mumkinligini ham deyarli barchamiz bilamiz. Bu nur uchun zichligi uncha katta bo‘lmagan noshaffof moddalar (teri va et, to‘qimalar, qog‘oz va b.) shaffof hisoblanadi. Bu moddalardan rentgen nuri xuddi yorug‘lik shishadan o‘tgani kabi o‘tib ketadi.
To‘lqin uzunligi 10^-8 – 10^-11 m oralig‘ida bo‘lgan to‘lqinlar rentgen nurlari deb ataladi. 1895-yil nemis fizigi Vilgelm Rentgen tomonidan kashf qilingan. Tez harakatlanuvchi elektronlarning metall yoki shisha plastinaga urilishidan hosil bo‘ladi. O‘sha paytlarda kichik bosim sharoitida gaz razryadini o‘rganish katta ahamiyatga ega edi. Gaz nayidan juda tez o‘tuvchi elektronlarni katod nurlari deb atalish odat tusiga kirgan edi. Katod narlarini o‘rganayotgan chog‘i qora qog‘ozga o‘ralgan plyonka kuyib qolganiga guvoh bo‘ldi. Bariy tetratsianopiatinit eritmasiga katod nurlari tushirilganda u shulalana boshladi. Rentgen ekranni qo‘li bilan to‘sganida ekranda qo‘l va barmoq suyaklarini tasviriga ko‘zi tushdi. Shunda Rengen bu yerda juda singuvchi ko‘zga ko‘rinmas nurlar borligini tushunib yetdi. Rengen bu nurlarni Χ-nurlar (noma’lum nurlar) deb atadi. Bu nurlarning to‘lqin uzunligi ultrabinafsha nurlarinikidan ham kichikroq bo‘lsa kerak, ana shuning uchun ham rentgen nurlarining kiruvchanlik qobiliyati katta degan gipoteza tug‘ildi. Lekin, bu gipoteza Vilgelm Rengen vafotidan 15 yil o‘tgach o‘z isbotini topdi.

a)

b)

c)

Рисунок 19.1
Rengen nurlari havoni ionlantiradi, fotoplatinkaga ta’sir etadi, lekin, zichligi uncha katta bo‘lmagan noshaffof moddalarda sinmadi va qaytmadi. Bu nurlar elektr va magnit

Vilgelm Rentgenni asosiy ishlari atom fizikasi sohasida nurlanishlar va ularninng tabiatini o‘rganishga bag‘ishlangan. U 1895yilda qisqa to‘lqinli elektromagnit nurlarini – rentgan nurlarini kash etgan buyuk nemis fizigi hisoblanadi. Dastlab u bu nurni noma’lum ko‘zga ko‘rinmas X-nurlar deb atagan. Bu nurlarning kash etilishi fizikaning bundan keyingi taraqqiyotiga g‘oyat kattta ijobiy ta’sir ko‘rsatdi, jumladan radioaktivlikning kashf etilishiga olib keldi. Rentgen o‘z kashfiyotining meditsinada amaliy tadbiq etilishining tez tarqalishiga sabab bo‘ldi. Rengen nurini olish uchun yasakgan birinchi rentgen nayining konstruksiyasi hozirgi vaqtgacha asosan o‘zgarishsiz saqlangnib kelinmoqda. Vilgelm Rentgen ushbu ixtirosi uchun 1901-yilda Nobel mukofoti bilan taqdirlanadi.

Vilgelm Rentgen Вильгельм Рентген (1845–1923)

maydonlariga kiritilganda hech qanday og‘ish kuzatilmadi. Rentgen nurlari tibbiyotda suyak va bo‘g‘inlarni tekshirishda, kasallarga tashxis qo‘yishda ishlatiladi. Rengen nurlarini elektromagnit to‘lqin ekanligini isbotlash uchun uni to‘lqin xossani namoyon qiluvchi difraksiya yoki interferensiya hodisalari namoyon bo‘lish kerak edi. Lekin, uning to‘lqin uzunligi juda kichik bo‘lgani bois bu o‘lcham tartibidagi difraksion panjara yasashning imkoni yo‘q edi. Dastlab qo‘rg‘oshin plastinkadagi juda tor tirqishlardan rentgen nurlari o‘tazilganda hech qanday difraksiya hodisasi kuzatilmadi, ekaranda interferension manzara ham hosil bo‘lmadi. Shunda nemis fizigi Maks Laue bu nurlar uchun jismlarning o‘zi tabiiy holdagi difraksion panjara bo‘lishi mumkinligi mumkinligi haqida o‘yladi. Haqiqatan ham, rentgen nurlarining to‘lqin uzunligi atom o‘lchami tartibida va undan ham kichikroq bo‘lgani uchun jismlarning o‘zi bu nurlar uchun tabiiy holda fazoviy difraksion panjara rolini o‘ynaydi (19.1-a,rasm). Undan tashqari rentgen nurlarini kristallardan o‘tkazilganda hosil bo‘ladigan difraksion manzaraga qarab atomlarning fazoda qanday joylashganligi va o‘lchamlarini aniqlash mumkin (19.1-b,rasm). Rentgen nurlarini rentgen trubkalarida hosil qilinadi (19.1-c,rasm).
Elektr maydoni elektronga tezlatuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Elektronning erishgan kinetik energiyasi elektr maydonining elektronni tezlatishda bajargan ishiga teng, ya’ni bo‘ladi. Bundan esa so‘ralgan kattalikni aniqlashimiz mumkin bo‘ladi.
.
Demak, Rentgen trubkasida potensiallar farqini o‘tgan elektronning elektr maydonida erishgan tezligi quyidagicha bo‘lar ekan:

Yuqoridagi formuladan ko‘rinadiki, 1 V potensiallar farqini o‘tgan elektron 593 km/s tezlikka, 4 V potensiallar farqini o‘tgan elektron 1186 km/s tezlikka, 9 V potensiallar farqini o‘tgan elektron 1779 km/s tezlikkacha erishar ekan.