Reja: Sezuvchanlik xaqida tushuncha. Sezgi turlari va faoliyati. Sezgi analizatorining o`tkazuvchi yo`llari. Sezgi analizatorining patologiyasi. Bosh va orqa miya pardalari va unig tuzilishi. Bosh va orqa miya pardalari patologiyasi

O`tkazgich qismi. Xar bir analizatorning po`stlok qismi nervlardan va o`tkazuvchi sistemadan iborat bo`lib, impulьsni retseptorlardan markazga yetkazib beradi

Markaziy po`stloq qismi. Xar bir analizatorning po`stlog` qismi bosh miya po`stlog`ining alohida sohalarida joylashgan.

Umuman, bosh miya po`stlog`i analizatorlar kompleksidan iboratdir. Bosh miya po`stlog`ida har xil tashqi va ichki taassurotlarni qabul qiluvchi retseptorlarning o`ziga xos analizator zonalari joylashgan. Masalan, ko`z va quloqdagi retseptorlarda paydo bo`lgan ko`zg`alishlarni bosh miya po`stlog`idagi o`ziga xos zonalar qabul qiladi. Analizatorlarning periferik qismi
( retseptor) ta’sirlarni nerv impulьsiga aylantirib beradi uning miya po`stlog`idagi qismida oliy sintez va analiz jarayonlari boradi.
Har bir analizator zonasi miya po`stlog`ining ma’lum bir bo`lakchasi bilan chegaralanmagan, balki atrofga keng tarqalgandir. Analizatorning zich joylashgan qismlari analizator markazi yoki yadrosi deyiladi.
Bir analizatorning periferiyasi ikkinchi analizator sohasi bilan qo`shilib ketgan bo`ladi, shuning uchun bir analizator sohasining zararlanishi ikkinchi bir analizator funktsiyasining ham o`zgarishiga olib keladi.
Shunday kilib, retseptorlar tashqi taassurotni nerv impulьsiga aylantirib bergandan keyin, impulьs o`tkazgich yo`llar orqali analizator yadrosiga va uning periferiyasiga yetib boradiyu bu yerda oliy analiz va sintez jarayonlari yuz beradi.
Bosh miya po`stlog`ining oliy faoliyatining buzilishi va neyropsixologik tekshirish usullari. Bosh miya po`stlog`ining oliy faoliyati praksis, gnozis, so`zlash qobiliyati, o`qish, xotira, hisoblash va fikrlash faoliyatlarini o`z ichiga oladi. Shu faoliyatlarning normal holatini hamda ularning o`zgarishlarini aniqlashda neyropsixologiya usullari katta ahamiyatga ega.
Neyropsixologiya — bosh miyaning zararlanishi orqasida kelib chiqadigan markaziy nerv sistemasi oliy faoliyatining o`zgarishlarini va bu o`zgarishlar bosh miyaning qaysi qismi zararlanganligi natijasida kelib chiqqanligini, psixologik metodlar asosida aniqlash va zararlanish natijasida buzilgan oliy psixik funktsiyalarni tiklashnnng to`g`ri yo`llarini o`rganish bilan shug`ullanuvchi fandir.
Bizning tibbiyotda bu fan akad. A.R.Luriya va uning shogirdlarining ishlarida o`z aksini topgan. Hozirgi vaktda neyropsixologiya usullari nevrologiya, neyroxirurgiya klinikalarining amaliy faoliyatida topik diagnostika uchun keng qo`llanilmokda.
Neyropsixologiya fani miyaning ma’lum bir qismi zararlangan bosh miya po`stlog`ining oliy faoliyatini o`rganishda kishining ruhiy faoliyatida sodir bo`luvchi patologik o`zgarishlarni umumiy tarzda ta’riflash va shu o`zgarishlar uchun asosiy nuqsonni farq qila bilish va u orqali ikki o`zgarishlarni aniqlash hamda buning vositasida asosiy tufayli vujudga kelgan simptomlar yig`indisi sindromni tushuntnrishga intilishni o`z oldiga asosin maqsad qo`yadi.
Bosh miyaning chap yarim shari bajaradigan funktsiyasi jihatdan dominant, ya’ni ustun yarim shardir. Agar asosiy oliy nerv jarayonlarining boshqarish markazlari shu yarim sharning po`stlog`ida joylashgan bo`lsa, bunday kishilar «o`naqay» bo`ladilar, uning yarim sharda joylashgan bo`lganda esa «chapaqay» bo`ladilar. O`naqaylik va chapaqaylikni tekshirish bosh miya yarim sharlarining zararlangan tomonini aniqlashda nihoyatda katta ahamiyatga ega.
Asl o`naqay va chapaqaylardan tashqari, o`naqalar orasida «yashirin chapaqaylar» ham uchraydi. Bunday kishilar aslida chapaqay bo`lib tug`ilganlaru, lekin o`rgatish va tarbiya natijasida ular o`ng qo`l bilan ishlashga odatlanib ketgan bo`ladilar. O`naqaylarda yashirin chapaqaylik» belgisnning borligi bosh miyaning dominant yarim shari o`ng yarim sharda joylashganidan dalolat beradi.
Neyropsixologik tekshirish usullari bemorning «chapaqay» va «o`naqayligini» aniqlashdan boshlanadi, buning uchun avval bemordan qaysi ko`li bilan yozishi, ovqatlanayotganda qoshiqni qaysi ko`li bilan ushlashi, o`tin yorganda boltani qaysi qo`li bilan ushlashi va xokazo, ya’ni «o`naqayligi» yoki
«chapaqayligi» so`rab olinadi. So`ngra qo`yidagi usullarda tekshirishga o`tiladi:
a) bemordan ko`l barmoklarini bir-biriga chirmashtirish iltimos qilinadi. Agarda bemor o`ng qo`lining bosh barmog`ini chap qo`lining bosh barmog`i ustiga qo`ysa demak u asl «o`naqay»-dir. Buning aksi bo`lsa, ya’ni chap qo`lning bosh barmog`i, o`ng qo`lining bosh barmog`i ustiga qo`yilsa, bu hol bemorning o`naqay» bo`lishidan qat’i nazar, unda «chapaqaylik»ning yashirin belgilari borligidan dalolat beradi .
b) bemordan o`ziga o`naqay bo`lgan holatni tanlab qo`llarini qovushtirish iltimos qilinadi, chunonchi, agar bemor qo`l qovushtirganida o`ng bilagini chap bilagi ustiga qo`ysa, bu hol o`naqaylikdan dalolat beradi. Agarda bemor chap bilagini o`ng bilagi ustiga qo`ysa unda «yashirin chapaqaylik» belgilari bor deyish mumkin.
v) bemordan qarsak chalish harakatini bajarish so`raladi. Bu usulda shu narsaga e’tibor qilmoq kerakki, «o`naqaylar» qarsak harakatida o`ng qo`lni faol va chap ko`lni sust holatda tutadilar. «Chapaqaylar»da esa bu holatning aksi bo`ladi. «O`naqay» kishining o`ng qo`lini sust holatda tutishi «yashirin» chapaqaylik belgisi borligidan darak beradi.
Yuqoridagi tekshirish usullari bajarilgandan so`ng bemorning ikkala jimjilog`idagi tirnoqlari yuzasi solishtiriladi. Chap qo`l jimjilog`ining tirnoq yuzasi o`ng qo`l jimjilog`ining tirnoq yuzasiga nisbatan kengroq bo`lishi ham yashirin chapaqaylik belgisidir.
Praksis, uning buzilishi va tekshirish usullari. Yangi tug`ilgan bolada piramida yo`lining rivojlanishi natijasida, ko`ziga birinchi bo`lib ko`ringan har qanday narsaga talpinish va ularni olish uchun ixtiyoriy harakat qilishi unda shartli reflekslar paydo bo`lganligini ko`rsatadi. Bu harakatlarning qayta-qayta takrorlanishi natijasida inson o`zining butun umri davomida hayot uchun zarur bo`lgan murakkab harakatlarni o`zlashtirib boradi. Mana shunday odat tusiga kirgan ixtiyoriy harakatlar kompleksiga praksiya deyiladi. Praksiya bexosdan, erkin ravishda, ya’ni fikrni jalb qilmasdan, ayrim maqsadlarni amalga oshiradigan odatiy harakatlardir.