Reja: Vatanimiz hududidagi eng qadimiy falsafiy qarashlar

Eley falsafiy maktabi namoyandasi Kscnolan (eramizdan avvalgi YI — V asr) shoir
va faylasuf boMgan. U Kichik Osiyoda dunyoga kelgan. Ilm olisli maqsadida Yunonistonga, janubiy Italiyaga sayobat qilib, umrining snggi yillarini F,lcy shahrida tkazgan. Tarixchi Diogen Laertskiyning yozishicha, Kscnofant «Tahiat haqfda» asarining muallifidir. Afsuski, ushbu asarning yarmigina omon qolgan, xolos. u kpxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, simlik dunyosiga daxklor deb biluvchi ta'Iimotga qarshi cbiqib, mifologiyani rad ctishga barakat qilgan, uning falsafiy ta'limotiga kra, tabiat - zgarmas va harakatsizdir, «IIamma narsa crdan unib chiqadl va pirovardida yana yerga qaytadi», Biz hammamiz erdan tuilganmi/ va crga aylanamiz». Ksenofan qadimgl yunon faylasuflaridan birinchi blib, bilishning imkoniyati va chegarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon gnoscologiyasinlng rivojiga turtki bldi.
Ksenofant ilgan surgan oyalar uning shogirdi Bley falsafiy maktabining koVga kringan namoyandalaridan biri, eramizdan avvalgi 504 yili tuilgan Parmenid tomonidan. rivojlantirilgan. Eley falsafiy maktabining namoyandalaridan biri Parmenidning shogirdi va dsti Zenon -(490-430 yillar) z ustozining taMimotini himoya qildi va uni rivojlantirdi.
Qadimgi Yunon madaniyatida sofistlar falsnfnsi katta oYm tuladi. Sofistlar antropologiya (inson haqidagi fan) va gnoscologiya (bilish trisidagi ^ⁱⁿ) muammolari bilan shug^ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, ya'ni qituvchilar, diplomatlar, notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislardan iborat boMib, haqiqat, osoyishtalik, adolal rnatishga xizmat qilgan. ularning taMImoti Suqrot falsafasiga ham ma'lum darajada ta'sir krsatgan.
Suqrot (eramizdan oldingi 469-399 yillar.) (asli — Sokrat) — qadimgi Yunon faylasufi. «Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etgan, yoshlar tarbiyasi bilan shuullangan, hurfikrli inson, kambaaldan chiqqan/tosh ynuvchining li, ta bilimdon kishi sifatida mashhur boMgan.
Uning hayoii fojiali tugagani lrisidagi niisol falsafiy afsonaga aylanib kctgan. z davrida Afmadagi hukmron tuzum tartib-qoidalariga qarshi chiqib, yangi llkrlarni ilgari surgani uchun ruhoniylar uni dahriylikda hamda yoshlarni axloqan buzishda ayblaganlar. Unga shunchaki ayb emas, siyosiy ayb qyilgan. Garchand qutilish imkoni blsa-da, qonun va jamiyat tartiblarini nihoyatda qattiq hurmat qilganligi bois, u jazodan qochishni istamagan va bir qadah zabar ichib lgan. Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday blishidan qatM nazar, szsiz iloat etishni
-3-
tarib etganlari oyatda ibratlidir. Holbuki, Suqrot va uning shogirdlari Afinada amal qilgan qonunlarni notri va adolatsiz deb hisoblagan hamda ularn! qattiq tanqid qilgan, ammo, shunday blsa-da, ularga bysungan. Shu ma'noda, Suqrot oVJnl aybdor deb topgan sud hukmiga itoat ctgan va zini uning ixtiyoriga topshirgan. «Aflotun mening dstim, ammo qonun dsllikdan ustun turadi» degan hikmalfi ibora sha davr ma'naviyatining yaqqol ifodasidlr.
Suqrot z taMimotini ozaki ravishda kcha-kyda, maydonlarda, xiyobonlarda shogirdlari va izdoshlari bilan birga shakllantirgan va xalq ongiga singdirishga harakat qilgan, lekin bironta ham asar yozmagan. Uning falsafiy, axloqiy taMimotlari mohiyatini shogirdlari Ksenofant, Aristofan va Aflotunlarning asarlaridari bilib olishimiz mumkin. Ksenofant «Suqrot haqida esdaliklar» asarida z ustozi haqida iliq szlar aytib, uni olijanob, axloq-odob borasida haqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta'riflagan. Yoshlarning axloqini buzgan deb unga siyosiy ayb qyish — tuhinat ckanini alohida ta'kidlagan. Aflotun esa uni chuqur mulohazali, insonni ulugMovchi donishmand, dcya ta'riflagan, uning falsafiy qarashlarini z asarlarida Suqrot nomidan bayon etgan. Suqrotning fikricha, falsafaning markazida axloq masalalari turmoi lozim. . Jamiyatning ravnaqi, tinchlik va osoyishtaligi, farovon hayoti axloq va odobning ahvoliga boliq. Bu masalalar Sharq falsafasida ham katta rin tutganli bois xalqimi/, buyuk allomalarimiz Suqrot nomini benihoya hurmat bilan tilga olgan, uning axloq-odob haqidagi pand-nasihatlariga amal qilgan,
Suqrotning shogirdi Aflotun (asli — Platon) jahon falsafasi tarixida o*chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki sarTatkor, shoir va dramaturg blgan, z oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. Aflotun 428 yil 21 mayda Dclos orolida tuilgan. zidan keyin 35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan. Arastuning u haqdagi maMumotlarini birdan-bir tri dalil deb qarash mumkin. Chunki Arastu Aflotunning eng yaqin dsti va shogirdi boMgan.