Reja: Vatanimiz hududidagi eng qadimiy falsafiy qarashlar

Aflotun «a soyalar (lunyosi» taTunotlning asoschishlir. Uningcha, oya haqiqiy borliq, biz blladlgan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Haqiqiy o 'zgarish va laraqqiyot oyalor dimyoslga xos, soyalar dunyosidagi harakat esa uning aksidir. oyalar dimyosining qonunlyatlarini hamma ham bilolmaydi: Ulanri biladigan zotlar nihoyatda kam itchraydi, ular ulkan aql egasi bladi va tarixda chuqur nom qoldlradi. Aksarlyat kishilar esa_t soyalar dunyosi bllan kifoyalanadi.
Aflotunning jamiyat va davlat trisklagi taMimoti uning dunyoqarashida markaziy rinlardan birini tashkil etadi. U faqat antik davr falsafasi — ontologiya va gnoscologiyaning klassigi boMib qolmay, nuimtoz antik siyosiy naznriya va pcdagogikanhig btliimloni liam boMgan. Aflotun ijtimoiy-siyosiy masalalarga doir
.4-
«Davlat», «Qonunlar», «Siyosat» va «Kritiy» nomli asarlar yozib qoldirgan. «Oavlat»
asarida jamiyat haqida, uning ideal siyosiy tuzumi trisidagi qarashlarini markaziy
ta'limoti — oyalar nazariyasi bilan uzviy boliq holda ilgari surgan. Uning fikricha,
davlatning trtta shakli mavjud: teokraliya; oligarxiya; demokratiya; liraniya.
Aflotunning ideal davlat trisidagi orzulari neglzida adolat oyasi yotatli. Aflotun
aytganidek, jamiyat barcha a'zolarining odil jamiyatdagi qonunlarga bysunishi
ijtimoiy taraqqiyolning asosiy garovidir.
Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (384 — 322 yiliar) (asli —• Aristolcl) qadimgi Yunonistonning buyuk faylasufi, zining bctakror, jahonni lol qoklirgan ilmiy merosi bilan mashhurdir. n etti yoshida z ilmini osbirish maqsadida Afinaga kclib, Aflotun asos solgan akademiyaga qishga kirgan va 20 yil davomida (Aflolunning limiga qadar) shu erda tahsil olgan. Keyinchalik Makedoniya podshosi Filippninll taklifiga binoan, uning li Aleksandrga 3 yil muntazam ustozlik qilgan. Binobarin, keyinchalik dunyoni zabt etib, jahongirlik maqomiga ktarilgan iskandarning kamolotida Arastuning xizmatlari beqiyos boMgan. Filippning limidan keyin Aleksandr taxtga tirgach, Arastu Afmaga qaytib kelib, 50 yoshlarida «Likkcy» nomli maktab ochgan. Ilmiy faoliyatining samarali bIishida, umuman, Yunonistondagi ilm-fan rivojida Aleksandr tomonidan krsatilgan himmat va rabatlar muhim ahamiyat kasb etgan. Iskandar vaibtidan keyiu unga qarshi kuchlar bosh ktarib, ArasLuni dahriylikda ayblashgan va sudga tortishgan. Suddan oldin Evbey oroliga kcliib ketgan Arastu kp tmay sha erda vafot ctgan.
Arastu zabardast olim blib, manliq, psixologiya, falsafa, axloq, notiqlik san'ati, tabiiy fanlar byicha lmas, bebaho asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha asarlari borliqni rganishga qartilgan. Mantiqqa oid asarlarining barchaslni «Organon» («Qurol») nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki lurga — nazariy va amaliy fanlarga blgan. Amaliy fanlar shogirdlarga yo'1-yo'riq krsatishga, biror bir foydali ishni amalga oshirishga ynaltirilgan. U nazariy fanlarni uch qismga - falsafa (metafizika), matcmatika va fizikaga ajratgan.
Faylasuf olamdagi narsa va-hodisalar trtta sababga ega. Bular — moddly sabab, ya'ni modda (malcriya); shakliy sabab yoki shakl; yaratuvchi.sabab; pirovard sabab yoki maqsad sabablardir. Yaratuvchi sabab, Arastu talqinicha, harakat manbaidir. Masalan, ota va ona bolaning ulayishi sababchisidir. Arastu pirovard sabab (maqsad sabab) vositasida insonga xos blgan maqsadni tabiat hodisalariga ham tatbiq etmoqchi bIgan. Harakat olam singari abadiydir. Ayni paytda, olam zining abadiy sababi, ya'ni harakatlantiruvchi kuchiga cgn.
Arastuning jamiyat va davlat trisidagi taMimoti «Davlat», «Siyosat» kabi asarlarida bayon etilgan. Uning fikricha, davlat boshqaruvi jamiyatning erkin va farovon hayoti uchun xizmat qilishi lozirti. Baxtli hayot mazmuni faqat moddiy moM-koMchilik bilan belgilanmaydi, balki seroblik ma'naviy boylik bilan uyun boMgandagina, jamiyat baxtli hayot kechiradi. Davlatning boyligi, asosan, rtacha mulkka ega blgan
-5-
fuqarolaming mehnati bilan ta'minlanadi. Arastuning bu boradagi qarashlari bugungi kunda Vatanimizda kichik va rta bizncs sohasini rivojlantirish yoMkla olib borilayotgan islohotlar mohiyatiga juda hamohangdir.
Yunon falsafasida Dcmokritning qarashlari ham muhim rin tutadi. U haqiqiy borliq
— moddiy dunyo, abadiy va poyonsiz, chcksiz-chegarasiz reallikdir, olam mayda
moddiy zarrachalardan, ya'ni atomlardan va bshliqdan iborat dcya taTim bcradi.
Atomlar va bshliq zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar — blinmas va oVgarmas,
sifat jihatdan bir xil, uning miqdori shakH singari behisobdir. Harakat, dcgan edi
Demokrit, atomlardaa iborat moddaning abadiy, tabiiy holatidir, Demokrit tasodifiyatni
inkor etgan. U «na tabiatda na jamiyatda xech bir narsa tasodifan paydo bo'lmaydi», dcb
yozgan. Demokritning falsafiy qarashlarida axloqiy taMimot muhim rin tutadi. Uning
bu boradagi qarashlari siyosiy qarashlari bilan uzviy boliqdir, Yaxshi
boshqarilayotgan davlat — buyuk qrondir. Davlat manfaatlari qolgan barcha
narsalardan ustun turmoi lozim.
Myor, deydi faylasuf, axloqning tabiat insonlarga irTom etgan kuch va qobiliyatga mos kelishadadir, DonoHk uchta hosil kclliradi: yaxshi fikrlash; yaxshi szlash; yaxshi harakat qilish. Dcmokrilning axloqiy qarashlari z davridagi amaliy ma'naviy munosabatlarning umumlashmasidir. Uning ta'limoti bugungi kunda insonlarni axloq-odobga, diyonatga da'vat etadi.