Reja: Yorug’likning tabiati

qutublanishi 

---

173 
vujudga kelishi va xakazo. Bularni hammasi yorug’likni energiya tashishini ko’rsatadi. 
Fazoda energiyani yo harakatlanayotgan jismlar, yo muxitda tarqalayotgan to’lqinlar 
ko’chirishi mumkin bo’lgani tufayli yorug’lik nurlanishi yo mayda zarralar oqimi, yo 
biror muxitdagi to’lqin jarayonidan iborat bo’lishi mumkin. 
XVII asr oxirida, deyarli bir vaqtda, yorug’likning ikkita, go’yo bir-birini inkor 
etuvchi nazariyalari vujudga keldi. Nyutonni oqish nazariyasiga ko’ra, yorug’lik 
nurlanuvchi jismdan to’g’ri chiziqli trayektoriyalar bo’yicha tarqaluvchi yorug’lik 
zarralari (korpuskulalar) oqimidan iborat. 
Nyutonning zamondoshi Gyuygens yorug’likning to’lqin nazariyasini o’rtaga 
tashladi. Bu nazariyaga asosan yorug’lik olam efirida (ya’ni elastik muxitda) tarqaluvchi 
elastik to’lqin deb qaraladi. 1864 yilda J.Maksvell tomonidan yaratilgan yorug’likning 
elektromagnit nazariyasiga ko’ra yorug’lik nuri to’lqin uzunligi 4

10
-7
m dan 7,6

10
-7
m 
gacha bo’lgan elektromagnit to’lqinlardan iborat. Elektromagnit to’lqinlar nazariyasi 
yorug’lik interferenstiyasi, yorug’lik difrakstiyasi, yorug’likni qutblanishi, yorug’lik 
disperstiyasi kabi hodisalarni tushuntirib byerdi. 
XIX asr oxiri va XX asr boshida kashf qilingan eksperimental faktlar (fotoeffekt, 
Kompton effekti, nur chiqarish va yutish) elektromagnit nazariya asosida juda qiyin 
tushuntirildi. Bu hodisalarni tushuntirish uchun yorug’lik nurlanishi alohida 
porsiyalardan iborat deb qarash zarur bo’ladi. 
Demak yorug’likning tabiati ikki yoqlama bo’lib, unda ham to’lqin xossalari, ham 
zarralarga xos hususiyatlar mujassamlangan ekan. XX asr boshlarida M.Plank, 
A.Eynshteyn, N.Bor, de-Broyl kabi fiziklarning mexanati bilan yaratilgan yorug’likning 
kvant nazariyasi yorug’likning tabiati ikki yoqlama xarakterda ekanligini tushuntirib 
byerdi. 
Keyinchalik ma’lum bo’ldiki, ikki yoqlama korpuskulyar-to’lqin hususiyat tabiatda 
faqat yorug’likgagina ya’ni elektromagnit to’lqinga emas balki praton, neytron va 
boshqa elementar zarralarga ham xos ekan.