Reje: 1-bap. Este saqlawdıń tájiriybede qollanılıwı ózgeshelikleri

1.2.Este alıp qalıw jaģdayları.
Este saqlaw tómendegi tiykarǵi proseslerden ibarat:

• 
  Este alip qaliw,
  
• 
  Este saqlaw,
  
• 
  Umitiw .
  

Este saqlaw : bul qabil etilgen maǵluwmatti eslep qaliw hám este saqlaw prosesi. Bul proses júz beriw dárejesine kóre , eslep qaliw ekki túrge bólinedi: gózlenbegen ( ixtiyarsiz ) , hám gózlengen ( ixtiyarli ).
Ixtiyarsiz este alip qaliw - bul hesh qanday dereklersiz hám kúshlerdi júzege shiǵarmay maqsetsiz este saqlap qaliw. Máselen : toǵaydaǵi seyil yaki spektakl tamasha etkenen soń eslep qaliw ushin málim maqsetti gózlemegen bolsaq ta , tásir etken waqiyalardan kóbirek bólegin yadimizǵa tusiriwmiz múmkin. Insan ushin turmisliq áhmiyetke iye bolǵan , oniń qiziǵiwshiliqlari hám mútájlikleri , iskerliginiń maqset hám waziypalari menen baylanisli bolǵan , bársheniń esinde saqlaniwi ańsatraq júz beredi. Soniń ushin qálewsiz eslep qaliw belgili mánide tańlap ótkeriw qásiyetine iye hám bizlerdiń átraptaǵilarǵa múnásebetimiz benen belgilenedi.
Ixtiyarli estep saqlaw - maqsetsiz este saqlawdan insaniń óz aldina málim maqset qoyip , yad aliwi arnawli usillardi qollawi menen pariqlanadi. Ixtiyarli este saqlaw yad aliw waziypasina boysinǵan ózine - tán quramali aqliy iskerlik. Materialdi este alip qaliw usillarina yad aliw kiredi , oniń ahmiyeti oqiw materialin toliq hám qátesiz yad almaǵanǵa shekem kóp máretebe takrarlawdan ibarat. Máselen qosiq , taqmaq , qaǵiyda , táriyp , nizamlar , formulalar , tariyxiy sáneler hám basqalardi yad aliw.
Ixtiyarli este alip qaliwdiń tiykarǵi qásiyeti – bul eslep qaliw kórinisindegi júkletilgen waziypada erik kúshlerin júzege shiǵaradi. Ómirdegi kópshilik qabil etiletuǵin nárselerdi este alip qaliw júkletilmegen bolsa , este saqlanip qalmaydi.
Yad aliwda uliwmaliq waziypa menen birgelikte , jeke , arnawli waziypalardiń júkletiliwi de úlken áhmiyetke iye. Ayrim jaǵdaylarda máselen qabil etilip atirǵan maǵliwmatlardiń tek tiykarǵi áhmiyeti , tek ǵana tiykarǵi pikir hám áhmiyetge meyil bolǵan dalilerdi eslep qaliw , basqalarinda bolsa-sózbe-sóz este alip qaliw , ushinshilerde – dallier izbe-izligi hám taǵida basqalardi aniq este alip qaliw waziypasi júkletiledi.
S.L.Rubenshteyiniń pikirine kóre , este alip qaliw ámelge asirilip atirǵan iskerliktiń barisi qásiyetine baylanisli boladi. Bunan tisqari , oniń pikirine , ixtiyari hám ixiyarsiz este alip qaliwdiıń joqari unemliligi haqinda bir mánli juwmaq shiǵariw múmkin emes. P.I. Zinchenko , A.A. Smirnovlardiń alip barǵan izertlewleri málim shártlerinde ixtiyarsiz este alip qaliwdan paydali ekenligin dálilep berdi.
Sistemali bilimlerdiń úlken bólegi , maqsetti málim materiallardi este saqlap qaliw ushin este alip qaliw bolǵan arnawli iskerlik nátiyjesinde artirilǵanliǵin esapqa aliw zárúr. Materiladi este alip qaliw hám eslewge qaratilǵan bunday iskerlik mnemnik iskerlik dep ataladi.
Este alip qalinǵan materialdiń ańlanǵanliq dárejesine qarap ańlanǵan hám mexanik este alip qaliw ajratiladi. Mexanik este alip qaliw- bul qabillanip atirǵan materialdiń túrli bólimleri ortasindaǵi logikaliq baylanisti ańlamay turip este alip qaliw. Buǵan missal etip statistic maǵluwmatlar, tariyxiy sáneler, h.t.b lardi este alip qaliwdi keltiriw múmkin. Mexanik este alip qaliwdiń tiykarǵi baylanisliliǵi boyinsha asotsatsiyalar shólkemlesriledi. Materialdiń bir bólimin ekinshi bólimi menen waqit boyinsha oniń artinan kelgenligi sebepli oǵan baylanisadi. Bunday baylanisliliq baylanislardiń júzege keliwi ushin materialdi kóp márte takrarlaw lazim.

Eslew- bul yadtiń materialdan keyingi iskerliginde paydalaniw. Eslewdiń fiziologik tiykarin buyim hám háreketlerdi qabil etiwdiń dáslep payda bolǵan nerv baylanislarin shólkemlestiriw jatadi. Eslew maqsetli hám maqsetsiz boliwi múmkin. Maqsetsiz eslew biz ushin kútilmegende júz beredi. Máselen oqiǵan mekteptegi doslarińniń obrazlarin oylawimiz múmkin.

Maqsetli eslewde sanali rawshite maqsetke iye bolǵan halda esleymiz. Bunday maqset bolip ótmishte tájriybemizden bir waqiyani yadqa túsiriwge umtiliw , máselen jaqsi yad alǵan qosiqti eske túsiriw maqsetin qoyǵan bolamiiz.
Sonday- aq eslewdiń túrleri : haqiyqiy eslew , yadqa tusiriw , taniw túrleri bar. Ayriqsha orindaǵi yadlar- shaxstiń tariyxiy estelikleri iyeleydi. Eske túsiriwde gózlengen maqset- belgili bir nárseni eslew- tiykarǵi máseleni sheshiwge imkan beriwshi araliq maqsetlerge erisiw járdeminde ámelge asadi. Máselen : Qanday da waqıyanı eslew ushın bunıń menen ol yamasa bul dárejede baylanisli bolǵan dálillerdi eslewge háreket etemiz. Bunda aralıq shınjırlardan paydalanıw sanalı ózgeshelikke iye boladı. Eske túsiriw, sonıń menen birge, shıdamlılıqlik process bolıp esaplanadı. Qandayda bir ob'ektti tanıw onı aqıl qılıwda júz beredı hám insanda ob'ekt haqqında payda bolatuǵın qıyallar, onıń jeke tásirleniwleri (yad qıyalları ) yamasa sóz menen tariyplew (qıyal qıyalları ) tiykarında qáliplesken ob'ektti aqıl qılıw júz berip atırǵanin ańlatadı. Mısalı, tanıwımız jasaytuǵın jerdi, lekin ózimiz hesh qashan ol erda bolmaǵan úydi tańiymiz, tanıw bolsa, oyda sawlelendiriwimizde sawlelengen, bizge aldın tariypikeltirilgen ızlep tabıw múmkin belgiler tiykarında júz boladı.
Tanıw processleri bir-birinen tariyplaniw dárejesine kóre parıq etedi. Biz ob'ektke salıstırǵanda tanıw sezimin sezingenimzde, lekin ótken zaman tájiriybedegilerge uqsata almaǵanımızda tanıw dárejesi kómek boladı. Mısalı, júz dúzilisi tanıw sıyaqlı adamdıń kimligin hám ol menen qanday jaǵdaylarda gezlesiwimiz múmkinligin eslay almaymız. Buǵan uqsas jaǵdaylar tanıwdıń belgilenbegenlik ózgeshelikine iye boladı.
Basqa jaǵdaylarda tanıw tolıq belgilenbegenligi menen parıq etedi: biz adamdı málim shaxs retinde tezlik penen teńiymiz. Soniń ushın bul jaǵdaylar tolıq tanıw ózgeshelikine iye boladı. Duris tanıwdıń hár qıylıları menen bir qatarda tanıw daǵı aljasıqlar da ámeldegi boladı. Mısalı, birinshi ret aqıl qılınıp atırǵanlar, geyde tanıw sıyaqlı, aldın tap sol kóriniste júz bergen sıyaqlı tuyuladi.
Tanıw hám eslewdiń mudamı da birdeyde nátiyjeli tárzde ámelge asırılmaytuǵın processleriniń júdá qızıqlı ayriqsha ózgeshelikin aytıp ótiw kerek. Geyde biz qaysıbir bolıp atirǵan waqiya yaki ob'ektti teniy alıwımız, lekin hámmesin eslay almawimiz múmkin. Buǵan teris jaǵdaylar da boladı : bizde payda bolǵan qıyallardıń ne menen baylanisli ekenligin túsindirip bere almaymız. mısalı, bizdi mudami qanday da narse sesler uyǵınlıǵıı «guzatib juredi», lekin onıń qaydan payda bolǵanın aytıp bere almaymız.
Umıtıw - aldın aqıl etilgen maǵlıwmattı qayta tiklew múmkinshiliginiń joqlıǵında ańlatpalanatuǵın yad procesi. Umıtıwdıń fiziologikalıq tiykarın waqtınshalıq nerv baylanısların aktuallasıwına irkinish beretuǵın qabıqliqdaǵi tormozlaniwdiń birpara túrleri quraydı. Kóbinese bul bekkemlaniwlersiz rawajlanatuǵın sóniwshi tormozlaniwdan ibarat boladı.
Umıtıw eki tiykarǵı forma : a) eslew yamasa biliw múmkinshiliginiń joqlıǵında ; b) naduris eslew yamasa tanıwda kórinetuǵın boladı.
Tolıq eslew hám tolıq yadtan shıǵarıw ortasında eslew hám tanıwdıń túrli dárejeleri ámeldegi boladı. Birpara izertlewshilerdiń olardı «yad dárejeleri» dep ataydi.
Bunday dárejelerge tómendegiler kiredi: a) eslew yadı ; b) tanuvchi yad ; v) kiyim-kensheklestiriwshi yad. Mısalı, oqıwshı qosıqtı yad aldı. Eger azmaz waqıttan keyin onı qátesiz aytıp bere alsa,- bul yaddıń eń joqarı, birinshi dárejesi, eger oqıwshı yad alǵanın aytıp bere almasa, lekin qosıqtı kitap boyınsha yamasa esitkeninde ańsat teńiy alsa,- bul yaddıń ekinshi dárejesi; eger oqıwshı ǵárezsiz halda qosıqtı eslay almasa, onı teńiy almasa, lekin qayta yad alıwda buǵan birinshi ret yad alǵanınan kemrek waqıt ishinde erise alsa,- bul úshinshi dáreje.
Solay etip, ańlatılıw dárejesi ózgerip turıwı múmkin. Umıtıw materialdı sızılmalastırıwda bólek, geyde áhmiyetke iye bolǵan bólimlerin alıp taslawda, jańa qıyallardı ádetdegi, aldınǵı qıyallarǵa keltiriwde ańlatpalanadı.
Umıtıw ańlatpalardıń bir qansha hár qıylı kórinislerin úyrenip, insannıń áyne waqıtta eslay almastan, bir qansha waqıt ótkennen keyin eske túsiriwi yamasa tanıwı sıyaqlı jaǵdaylar haqqında da aytıp ótiw kerek. waqıt ótkennen keyin yaddan kóterilgen materialdı eslew reminissensiya (gúńgirt eske keltiriw) dep ataladı. Reminissensiyaniń mánisi, biz tolıq eslay almaǵan materialdi aqıl etilgeninen bir-eki kún ótkennen keyin materialdı birinshi ret eslewde gúzetilmegen dáliller hám túsinikler menen toltırılıwınan ibarat.
Bul hádiyse kóbinese úlken kólemli materialdı sóylep beriw arqalı eslewde gúzetiledi, buǵan nerv kletkalarınıń sharshawı sebep boladı. Reminissensiya kóbinese mektepge shekem jas daǵı hám kishi mektep jasındaǵı balalarda, hám ayırım jaǵdaylarda úlkenlerde de gúzetiledi. Umıtıwdıń basqa formaları qátelik menen eslew hám tanıw bolıp tabıladı. Barlıq ekenin aytıw kerek, waqıt ótiwi menen aqıl qılınǵanlar yadta óz jaqtılıǵı hám anıqlıǵın joǵatıp, reńsizlenip, uǵımsız bolıp qaladı.
Lekin aldın aqıl etilgen materialdıń ózgeriwi basqa ózgeshelikke de ıyelewi múmkin, bunda umıtıw anıqlıqtı joytıwdan emes, eske túsirilgenlerdiń rasında aqıl qılınǵanlarǵa muwapıq kelmewinen ibarat boladı. Bunda biz haqıyqatlıqta ámeldegi bolǵanlardı emes, basqa zatlardı esleymiz, sebebi umıtıw processinde ol yamasa bul dárejede aqıl etilgen materialdıń tereń qayta dúzilgenligi, sapasınıń qayta islengenligi júz beriwi múmkin.
Qayta islewge mısal jol menende waqıyalar izbe-izliginiń waqıt boyınsha naduris eslewdi keltiriw múmkin. Házirgi kúnde umıtıw processleriniń keshiwi tezligine tásir kórsetiwshi faktorlar málim bolıp tabıladı. Tap sonday, adam materialdı jaqsı túsinip almaǵan bolsa, umıtıw tezirek júz beredi.

Sonday- aq, material adamǵa qızıqlı bolmasa, onıń ámeliy mútajlikleri menen baylanisli bolsa, umıtıw sonshalıq tez júz boladı. Umıtıw tezligi, sonıń menen birge, material kólemi jáne onı ózlestiriw degi qıyınshılıqlar dárejesine baylanisli: material kólemi qanshellilik kóp bolsa, yamasa onı aqıl qılıw qıyınshılıq tuwdirsa, umıtıw sonshalıq tez júz boladı.

Umıtıw procesi tezligine tásir etiwshi basqa faktor aldınǵı iskerligine jaman tásiri - proaktiv tormozlanıw, hám keyingi iskerliginiń unamsız tásiri - retroaktiv tormozlanıw bolıp tabıladı.
Eger iskerlik tánepislersiz ámelge asırılsa yamasa keyingi iskerlik aldınǵı iskerlik penen uqsas bolsa, sonıń menen birge, keyingi iskerlik aldınǵısınan qıyınlaw keshse, retroaktiv tormozlanıw anıqlaw gúzetiledi. Kórsetip ótilgen nizamlıqtı mektep degi oqıw jumısların shólkemlestiriwde esapqa alıw zárúr.
Umıtıw procesin tezlestiriwshi basqa zárúrli faktor jas kórsetkishi bolıp tabıladı. Bala ósiwi menen yad kópshilik wazıypalarınıń izden shıǵıwı gúzetiledi. Tap sonday, materialdı este alıp qalıw qıyınlaw keshedi, umıtıw tezligi asadı. Umıtıw, sonıń menen birge, nerv sistemasınıń túrli keselliklerinde, kúshli psixik hám mexanik zaqım aliwlardi, intellektual hám fizikalıq tolıǵıwda, sırtqı seskendiruvshiler tásirinde tezirek júz boladı.
Endi yad klassifikaciyaına salıstırǵanda jantasıwlar máselesin kórip shıǵıwǵa ótemiz. Yad ózgeshelikleriniń túrin ajıratıw ushın ulıwma tiykar retinde este alıp qalıw hám eslew processleri ámelge asırilatuǵın iskerlik qásiyetlerine baylanisli kórinetuǵın boladı. Bunda yaddıń ayırım túrleri úsh tiykarǵı kriteryalarǵa muwapıq túrde ajratıladı :- iskerlikte ústinlik etiwshi psixik iskerliginiń ózgeshelikine kóre, háreket, emotsional, obrazlı hám sóz-logikalıq yadlarǵa bólinedi; - iskerlik maqsetine kóre - sabırsız hám qálegen yadqa bólinedi; materialdıń bekkemleniwi hám saqlanıp qalıwı dawam etiw waqtine kóre - qısqa múddetli, operativ hám uzaq múddetli yadqa bólinedi.

Yad túrleriniń psixik iskerlik ózgeshelikine kóre klassifikaciyalanıwın birinshi ret P. P. Blonskiy tárepinen usınıs etilgen. Iskerlik túrlerinde psixik iskerliginiń motorlı, sezimli, sensor, intellektual túrleri ústinlik etiwi múmkin. Bul xızmetlerdiń hár biri háreketler hám olardıń ónimi bolǵan iskerlik, sezim, obraz, pikirlerde ańlatpalanadı.

Blonskiy yaddıń ayırım túrleri ortasındaǵı ayırmashılıqlardı anıqlawǵa eristi. Yad túrleriniń mine sol tórt túriniń qásiyetlerin keltiremiz.
Háreket yadı - bul túrli háreketler yamasa sistemaların este alıp qalıw, saqlaw hám eslew. Ol, mısalı, piyada júriw, mashinanı basqarıw, oyın túsiw hám basqalarda túrli háreketli ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdiń qáliplesiwi ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Emotsional yad - bul basdan keshirilgen sezim hám emotsional jaǵdayǵa salıstırǵanda yad. Sezimler mudami mútajlik hám qızıǵıwshılıqlarimizdiń qanday qaniqtirilǵanliǵi, átirap álem menen munasábetlarimiz qanday ámelge asırılıp atırǵanı haqqında xabar berip turadı. Basdan keshirilgen hám yadta saqlanıp qalǵan sezimler háreketke baslawshı yamasa ótken zamanda unamsız keshinmalarni oyatip atirǵan háreketten tutıp qoliwshi xabarlar retinde kórinetuǵın boladı.
Obrazlı yad - bul qıyallar, tábiyaat hám turmıs tábiyat kórinisileri, sonıń menen birge, dawıs, iyis, dámlerge salıstırǵanda bolǵan yad. Ol kóriw, esitiw, umtaw, iyis biliw hám dám biliw menen baylanisli boladı.
Geyde eydetik yad - birpara individlerdiń (eydetiklar) aldın aqıl etilgen dene hám saqnalar oǵada tolıq hám obrazın este saqlaw hám eslew qábiletine iye bolǵan adamlar ushırasıp turadı. Eydetik obrazlar buyimniń joqlıǵında júzege kelip, ápiwayı oyda sawlelendiriwge tán bolmaǵan izbe-iz kórgezbelilik ózgeshelikine ıyelewi menen qıyallarǵa uqsas boladı.
Sóz-logikalıq yad pikirler, túsiniklerdi este alıp qalıw, saqlaw hám eslewde ańlatpalanadı. Sóz-logikalıq (semantik, verbal) yad járdeminde insan intellektual qábileti informaciya bazası payda boladı, kópshilik pikirlew operatsiyaları (oqıw, esap hám t.b. ) ámelge asıriladı.
Sóz-logikalıq yadta zárúrli orındı ekinshi xabar sisteması iyeleydi. Sóz-logikalıq yad - bul óziniń ápiwayı formalarında haywanlarǵa da tán bolǵan motorlı, emotsional hám obrazlı yadlardan ayrıqsha túrde tek insanǵa tán bolǵan arnawlı yad. Yaddıń bul túri mektep hám joqarı oqıw orınları daǵı oqıw processinde bilimlerdi ózlestiriwde jetekshi orındı iyeleydi. Yad iskerlik maqsetine baylanisliǵina kóre sabırsız hám qálegen yadlarǵa bólinedi.
Geypara zattı este alıp qalıw yamasa eske túsiriw arnawlı maqsetke iye bolmaǵan este alıp qalıw hám eslew sabırsız yad dep ataladı. Sonday maqset gózlengenınde qálegen yad haqqında sóz júritiledi. Informaciya saqlawdıń waqıt boyınsha belgilengenligine baylanisli túrde yadtı qısqa múddetli, uzaq múddetli hám operativ yadqa bolıw múmkin. Shegaralangan waqıt (30 sekundǵa shekem) ishinde informaciya saqlaw ózgeshelikine iye bolǵan hám ustap qalınatuǵın elementler sanınıń shegaralanǵanlıǵı menen ajralıp turatuǵın yad qısqa múddetli yad dep ataladı. Bul yad aqıl qılınǵanlardıń tek ǵana ulıwmalastırılǵan obrazın, onıń áhmiyetke iyelik etiw elementlerin saqlap qaladı.
Yad bul túriniń kólemi 5-7 ob'ekt menen shegaralanǵan. Uzaq múddetli yad - materialdı shegaralanbaǵan waqıt aralig' inda hám informaciyanı shegaralanbaǵan kólemde ustap qalıw ózgeshelikine iye bolǵan yad túrlerinen biri.
Operativ yad - málim iskerlikti orınlawda kórinetuǵın bolatuǵın, sol iskerlikke qısqa múddetli hám uzaq múddetli yaddan kiyatırǵan informaciyanı saqlawǵa qaray xızmet kórsetiwshi ámeldegi iskerlikti orınlaw ushın zárúr bolǵan yad túri. Bul yad túri informaciyanı saqlaw dawam etiw waqti hám óz ózgesheliklerine kóre qısqa hám uzaq múddetli yadlar ortasındaǵı aralıq jaǵdaydı iyeleydi. Operativ yadta materialdıń saqlanıw waqıtı operatsiyanıń atqarılıw dawam etiw waqti menen anıqlanadı. Ańlaniw dárejesine kóre yad mexanik hám logikalıq yadqa bólinedi.

Logikalıq yad - yad alınıwı zárúr bolǵan material daǵı logikalıq baylanıslardı ornatıw hám túsiniwge tiykarlanǵan yad túri.

Oylaw hám yaddıń baylanısı psixologiyada ámeldegi bolǵan túsinikli bolǵan zat ańsat eslab qalınadı, degen isenimde belgilengenlenedii. Mexanik yad úyreniw hám turmıslıq tájiriybe arttırıw qábileti formasında kórinetuǵın boladı. Kórip shıǵılǵan yad túrleri bólek ózleri ámeldegi bola almaydı. Pikir hám túsinik yadı sóz-logikalıq yad retinde, sonıń menen birge, hár bir jeke jaǵdayda qálegen yamasa sabırsız boladı..