Rentgen nurlarining hosil qilinishi. Rentgen nurlarining spektrlari. Mozli qonuni

 
Mozli qonuni.
Zaryadi +Ze bo‗lgan yadroning Kulon maydonidagi energiyasi: 
2
2
1
n
AZ
E
n

. 
Atomning biror qobig‗idagi elektronning energiyasini quyidagicha ifodalash 
mumkin: 
2
2
1
)
(
n
Z
A
E
nl
n



,
(8.6) 
Bu formula vodorodsimon atomlar energetik sathlari energiyasini hisoblash 
formulasi kabi bo‗lib, bunda 

nl
– tuzatma kiritilgan. 

nl
– ekranlash doimiyligi 

---

132 
deyiladi. 

nl
– yadro maydonini ichki elektronlar va boshqa elektronlar bilan 
ekranlashini hisobga oladi (

nl
<tuzilishi bir xil bo‗lganligi uchun berilgan qobiq uchun (berilgan n uchun) 

n
bir 
xil bo‗ladi. K-qobiqdagi elektronlarga asosan ikkinchi elektron ekranlovchi ta‘sir 
ko‗rsatadi, bunday holda ekranlash doimiyligi 

≡1 bo‗ladi. L-qobiqdagi elektronlar 
uchun esa 

≡8. 

nl
ning aniq qiymatlari tajribalarda aniqlanadi va fizikaviy 
doimiyliklar jadvallarida keltiriladi. (8.6) formula vodorodsimon atom energiyasini 
topish formulasidan 
)
1
2
(
2
2
4
2
n
h
mZ
E
n




ishorasi bilan farq qiladi. (8.6) formulada 
ishora musbat, chunki elektroni yo‗qotilgan atom energiyasi musbat bo‗ladi.
Rentgen nurlari kvantlarining energiyasi energiyaning saqlanish qonuniga 
asosan atomning boshlang‗ich va oxirgi holatlari energiyalari farqiga teng: 
2
2
2
2
2
1
2
1
1
)
(
1
)
(
2
1
n
Z
A
n
Z
A
E
E
h
n
n









,
(8.7) 
(8.7) formulada 
1
n
E
– atomning boshlang‗ich holati energiyasi, 
2
n
E
– atomning 
oxirgi holati energiyasi, A – sath energiyasi, 
6
,
13
2
2
4


h
me
A
eV, n – bosh kvant son, 

– ekranlash doimiyligi.
Ekranlash doimiyligi 

ni energetik sathlar uchun emas, spektral chiziqlar 
uchun hisobga olish mumkin. U vaqtda (8.7) formulani quyidagi ko‗rinishda 
yozish mumkin: 









2
2
2
1
2
1
1
)
(
n
n
Z
A
h


.
(8.8) 
Turli atomlar spektlaridagi bir xil spektral chiziqlar uchun 

ning qiymati 
deyarli doimiy bo‗ladi. Masalan, 20K

chizig‗i 
uchun 

 =1,13. 
(8.8) formuladan ko‗rinadiki, rentgen spektral chiziqlarining chastotasi (rentgen 
nurlari chastotasi) elementdan elementga o‗tishda amalda Z
2
ga proporsional 
ravishda ortadi. Bu qonuniyat 1913-yilda Mozli tomonidan tajriba orqali kashf 
etildi. Mozli turli elementlar xarakteristik rentgen spektral chiziqlarining 
chastotasini o‗rganib, rentgen nurlari chastotasidan chiqarilgan kvadrat ildiz 
elementining tartib raqami Z ga chiziqli bog‗lanishda ekanligini aniqladi, ya‘ni 
)
(
n
Z
a




, 
(8.9) 
(8.9) formulada 

– xarakteristik rentgen nurlari chastotasi, 

n
– ekranlash 
doimiyligi, Z – antikatod (anod) yasalgan elementning tartib raqami, a – ayni 
seriya spektral chiziqlari uchun doimiy miqdor bo‗lib, quyidagicha aniqlanadi: 








2
2
1
1
m
n
Rc
a
, 
bunda R – Ridberg doimiyligi, c – yorug‗likning vakuumdagi tezligi, m va n lar 
elektron orbitalarining tartib raqami. 

---

133 
(8.9) formula Mozli qonunini ifodalaydi. Mozli qonuni Mendeleyevning 
elementlar davriy sistemasida elementlar tartib raqamini to‗g‗ri aniqlashda muhim 
o‗rin tutadi. 
Elementlar davriy tizimining turli qismlarida hali kashf etilmagan elementlarga 
tegishli ochiq qolgan joylar mavjud edi. Z=58 dan Z=71 gacha bo‗lgan oraliqdagi 
elementlarning to‗g‗ri joylashtirilganligi ishonchsiz edi. Chunki bu elementlarning 
kimyoviy xossalari bir-biridan juda kam farq qiladi. Ularning atom og‗irliklari 
ishonchli aniq emas edi, shuning uchun ularni tartib bo‗yicha joylashtirilganiga 
ishonish qiyin bo‗lgan. Mozli bu qiyinchiliklarni bartaraf qildi. Mozli vodorod (H) 
bilan uran (U) orasida tartib raqamlari har xil bo‗lgan 92 xil atom mavjud 
bo‗lishini ko‗rsatib, hali kashf etilmagan elementlarning sonini aniq aytib berdi. 
Mozli birinchi bo‗lib elementlarning fizika-kimyoviy xossalarini atom og‗irligi 
emas, balki elementning tartib raqami (yadro zaryadi) belgilashini ko‗rsatdi. Bu 
xulosa izotoplarning kashf etilishi bilan yanada tasdiqlanadi. 
 
Nazorat savollari 
1. Rentgen nurlarining hosil qilinishini tushuntiring. To‗lqin uzunliklari qanday 
oraliqda bo‗ladi? 
2. Tormozlanish va xarakteristik nurlanishning hosil bo‗lish jarayonlarini 
tushintiring. 
3. Mozli qonuni qaysi kattaliklar orasidagi bog‗lanishni ifodalaydi va undan 
foydalanib qanday fizik kattalikni aniqlash mumkin? 
4. Tormozlanish va xarakteristik rentgen nurlanishlarining spektrlari bir-biridan 
qanday farq qiladi? Spektrlarini chizib tushuntiring.