Respublihasi

4.k. Signallarni qayta ixhlaxh qurilmalarining klaxxifikatxiyalari

Tovush signallarini qayta o‘zgartirish uchun dinamik diapazon va chastota bo‘yicha qayta ishlash qurilmalari, shovqin so‘ndirgichlar hamda maxsus effektlar qurilmalari: reverberatorlar, kechiktiruvchi tizimlar, “qatnashish” effekti yaratuvchi filtr — ekvalayzerlar qo‘llaniladi.

.ignallarning dinamik diapazonini o‘zgartirish bilan bog‘liq bo‘lgan dinamik qayta ishlash, signal sathlarini qo‘lda boshqariladigan boshqargichlar yoki avtomat boshqargichlar yordamida amalga oshiriladi.

.ignal sathlarini qo‘lda boshqarishning zarurati shundaki, dinamik diapazoni 80 д@ dan katta qayta ishlanmagan asl eshittirish signalini dinamik diapazoni 40 д@ bo‘lgan elektr kanalidan uzatib tinglanishidir. Demak, ovoz rejissori dinamik diapazoni 80 д@ bo‘lgan signalni buzilish sodir bo‘lmasligi maqsadida uzatish kanali dinamik diapazon qiymatigacha, ya'ni 40 д@ gacha siqishi zarur. 4.1-rasmda uch prinsipda boshqariladigan signal diagrammasi keltirilgan, a egri chizig‘i boshqarilmagan asl signal sathi diagrammasi. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, signal sathi ma'lum bir vaqtda belgilangan maksimal N_maks qiymatdan yuqori, demak,

signalni boshqarish kerak.

4.1-rasm. Turli boshqarishdagi signal sathi diagrammalari.

Birinchi variant bo‘yicha (4.1-rasm: 1) boshqarilganda signalning belgilangan qiymatidan oshishidan oldin ovoz rejissori tezlik bilan so‘nish kiritadi. Bunday boshqarishning estetik effekti

past, chunki musiqa partiturasi bilan tanish tinglovchi bu daqiqada tovush sathi ko‘tarilishi kerak ekanligini biladi, ammo bu ro‘y

bermaydi. Natijada signal sathi pasayib N_maks qiymatidan oshmaydi. Chunki kiritilayotgan so‘nish tezligi a egri chizig‘i o‘zgarishiga

mos. Musiqa asari bilan tanish bo‘lmagan tinglovchi bunday buzilishni sezmaydi, ammo unda bu asar haqida noto‘g‘ri tasavvur paydo bo‘ladi.

Ikkinchi variantdagi (4.1-rasm: 2) boshqarishda ovoz rejissori

signalning qiyalik ko‘tarilishi oldidan N_maks qiymatiga yetgunga qadar asta-sekin so‘nish kiritadi. Bu holda signalning ko‘tarilish qiyaligi sezilarli darajada pasayadi, shuning uchun ijro ohanglari farqlanmaydigan, so‘lg‘in tuyuladi.

Uchinchi variantdagi (4.1-rasm: 3) boshqarishda ovoz rejissori signal sathining partiturasi bo‘yicha o‘zgarishni inobatga olgan holda signal sathini oldindan bir tekis tabiiy ohang sathi ko‘tarilishigacha pasaytiradi.

Bunday boshqarilishda tinglovchida ijro haqida yaxshiroq tasavvur hosil bo‘ladi, musiqa asari dinamikasi tabiiy ohang dinamikasiga yaqinroq. Demak, uchinchi va a egri chiziqlar ekvidistant, ya'ni tovush balandligining ko‘tarilish tabiiyligi saqlab qolingan.

Uzatish koeffitsiyenti avtoboshqargichlarning kirishdagi signal sathiga bog‘liq holda o‘zgarsa, bunday boshqargichlar inersion sath boshqargichlar deb ataladi.

Har qanday inersion avtoboshqargich tarkibida ikkita funksional element — asosiy kanal (AK) va boshqaruvchi kanal (BK) mavjud.

Agarda signal boshqaruvchi kanalga 4.2-rasmda ko‘rsa- tilganidek, asosiy kanalning kirishidan uzatilsa, bunday inersion avtoboshqargich to‘g‘ri boshqariluvchi deb ataladi. Agarda signal bosh-

Inersion avtoboshqargichlar ishlay boshlaganda signal shaklini faqat qisqagina  vaqt oralig‘ida buzadi (4.3-d rasm), bu buzilishlarni biz eshitmaymiz.
U ^UNOM

U
b)

U

4.S-rasm. Inersionsiz avtoboshqargichning kirish (a), chiqish (b) va inersion avtoboshqargich chiqishidagi

(d) signal sathlari.

Bajaradigan vazifalariga qarab, inersion avtoboshqargichlar: kvazimaksimal sath chegaralagich, sath avtostabilizatori, dinamik diapazon kompressorlari (siquvchi), dinamik diapazon ekspanderi (kengaytiruvchi), kompander shovqin so‘ndirgich, bo‘sag‘a shovqin so‘ndirgich, dinamik diapazonni murakkab qayta o‘zgartiruvchi qurilmalarga, masalan, radioeshittirish signallari balandligi avtoboshqargichlariga bo‘linadi.

1 2
4.2-rasm. Avtomatik sath boshqargichlarining umumlashtirilgan sxemasi.

qaruvchi kanalga asosiy ka-

nalning chiqishidan uzatilsa, teskari boshqariluvchi deb ataladi.

Sath chegaralagich — bu avtoboshqargich bo‘lib, kirishdagi signal sathi nominal qiymatidan 20 д@ gacha oshganda, uning uzatish koeffitsiyenti shunday o‘zgaradiki, natijada chiqishdagi signalning sathi amalda o‘zgarmay, nominal qiymatga yaqinligicha

qoladi (4.4-a rasm). Kirish signallari qiymati noldan nominal qiymatgacha o‘zgarganda, sath chegaralagich oddiy kuchaytir- gichdek ishlaydi.

Avtoxtabilizator eshittirish signallari sathini stabilizatsiyalashga mo‘ljallangan bo‘lib, ayrim musiqa parcha sadolari balandligini tekislaydi. Avtostabilizatorning ishlash prinsipi chegaralagichnikiga o‘xshash. Farqi shundaki, avtostabilizatorning chiqish kuchlanishi

nominal chiqish kuchlanishi N_{chiq. nom} sathidan taxminan -5 д@ ga

^Uchiq

^U_chiq 0 д@ Chegaralagich

kam, chegaralagichniki esa N_{chiq. nom}

= 0 д@ (4.4-b rasm).

-5 д@

Avtostabilizator

Homprexxor (siquvchi) shunday qurilmaki, uning uzatish

koeffitsiyenti kirish signali sathi kamaygan sari oshadi. Ular musiqa va nutq kompressorlariga bo‘linadi. Amalda eshittirishlar oralig‘idagi tinish vaqtida shovqin sathi tinglovchiga seziladi. Uni

^Ukir nom ^Ukir

^Ukir.nom ^Ukir

pasaytirish maqsadida hamma zamonaviy nutq kompressorlariga

^Uchiq

a) b)

^Uchiq

^Ukir

d) e)

^Ukir

bo‘sag‘a shovqin so‘ndiruvchisi o‘rnatilgan.

Ekxpander (kengaytiruvchi) ning amplituda tavsifnomasi kompressor amplituda tavsifnomasiga teskari, shu sababli, u kompressor ish jarayonida signalga kiritishi mumkin bo‘lgan buzilishni qoplaydi. Ketma-ket ulangan kompressor va ekspander tizimlari kompander deb ataladi. Ko‘pgina hollarda kompressorlar bilan birgalikda bo‘sag‘a shovqin so‘ndiruvchilari ishlatiladi, ularning amplituda tavsifnomasi 4.4-f rasmda ko‘rsatilgan.

Dinamik diapazonni murakkab qayta o‘zgartiruvchi

^Uchiq
.hovqin so‘ndirgich
^Uchiq

Chegaralagich

Avtostabilizator
.hovqin so‘ndirgich

avtoboxhqargichlar (masalan, tovush balandligi avtoboshqar- gichlari) o‘zining tarkibida bir necha boshqarish kanaliga ega (4.4- g rasm), ular: sath avtoboshqargichi, chegaralagich, avtosta- bilizator, ekspander va shovqin so‘ndirgichlardan iborat.

Avtoboshqargichlarning bunday murakkab birikmasi ayrim

musiqa parchalari sadolarining balandligi barqarorligini ta'-

^Uo‘rt

^Ukir _U

kir

minlaydi, signallarning maksimal sath qiymatlarida ham buzilish-

f) g)


4.4-rasm. Kuchaytirgich-chegaralagich (a), avtostabilizator (b), ekspander (d), kompressor (e), bo‘sag‘ali tovush so‘ndirgich (f), murakkab avtoboshqargich (g)larning amplituda tavsifnomalari.
Hozirgi vaqtda sath chegaralagichlari amalda har bir radio- telemarkazda, radiouzatgichlarning va simli eshittirishda quvvat kuchaytirgichlarining kirishida o‘rnatiladi.

larsiz ishlaydi va eshittirishlar o‘rtasidagi sezilarli shovqinlarni so‘ndiradi.

3.