Respublika ilmiy-amaliy anjumani

 
Foydalanilgan adаbiyotlаr: 
1.S.Tursunov, I.Nazarov “Ta’limda axborot texnologiyalari” I tom. Toshkent “Adabiyot 
uchqunlari” 2019 y.–262 b. 1,2,3 
2.S.Tursunov, I.Nazarov “Ta’limda axborot texnologiyalari” II tom. Toshkent “Adabiyot 
uchqunlari” 2019 y.–299 b. 1,2,3 
3.T.Yu.Turayev “Ta’limda axborot texnologiyalari” T.: “Innovatsiya Ziyo” 2022 y. 164 
b. 1,2,3 
Informatika fanlarini o‘qitishda ma’lumotlar bazasidan foydalanishning samarali 
usullari. 
Turayev Taxir Yuldashovich.Termiz davlat pedagogika 
 
instituti o`qituvchisi 
Ramazanova O`raltosh Mamatqul qizi 
 Termiz davlat pedagogika instituti talabasi 
Mamlakatimizda 
kompyuter va 
uzatish 
tarmoqlari, internet xizmatlarini 
rivojlantirish, ularni dunyo standartlariga yetkazish va shu asosda axborotlashgan 
jamiyat sari jadal intilish maqsadida keng ko‘lamli chora-tadbirlar ko‘rilyapti.
Mamalakat darajasida soha rivoji muhim omillardan biriga aylangan. Shu bois ham 
mamlakatimizda telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirishga alohida e’tibor 
qaratib kelinmoqda.
MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb hal 
qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasi hisoblanadi.
MBni tashkil qilish, uni to‘ldirish, nusxasini olish kabi vazifalarni bajarish uchun 
maxsus dastur ta’minoti bo‘lishi lozim. Bunday dastur ta’minoti MBBT deyiladi. Mazkur 
tizimlar bir vaqtning o‘zida bir necha foydalanuvchiga xizmat ko‘rsata oladi, ya’ni 
ma’lumotlardan bir vaqtda bir necha kishining foydalanishi mumkin. Bunday MBBTlarni 
tashkil qilishda yuqori darajadagi dasturlash tillari: Clipper, Paradox, FoxProlar mavjud. 
Microsoft Access dasturining qo‘shimcha qulayligi shundaki, bu dastur Microsoft 
Excel, Microsoft Word va boshqa dasturlar bilan integrasiyalangan. Shuning uchun ham 
u yoki bu dasturdagi ma’lumotlarni import yoki eksport qilish imkoni mavjud. 
So‘rovlardan foydalanishning ahamiyati katta hisoblanadi. 
So‘rovlarni dastavval Koнструктор yordamida tayyorlash maqsadga muvofiq. Bu 
o‘rganish uchun ham qulay usul. “База данных” oynasida “Запросы” nomli boshqaruv 
elementi va unga MB ravishda maxsus panel bor. Mazkur paneldagi ro‘yxat “Создание 
запроса в режиме конструктора” nomli yozuv va unga mos belgicha bilan boshlanadi. 
Bu belgicha (piktogramma) “Запрос 1: запрос на выборку” sarlavhali oynada maxsus 
blankni ekranga chiqaradi. Mazkur blankni odatda, namuna bo‘yicha so‘rov blanki deb 
ham atashadi. U ikki sohaga ajratilgan: yuqori sohada so‘rov yo‘naltirilgan jadvalning 
tuzilmasi aks etadi; quyi soha esa ustunlarga bo‘lingan bo‘lib, har bir ustunda tuzilishi 

---

2
4
.6.
2
02
3
 “Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
 
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY
ANJUMANI 
“Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
102 
kerak bo‘lgan natijaviy jadvalning ma’lum bir maydon nomi, u maydon qaysi jadvaldan 
olinganligi, undagi ma’lumotlarni saralash, ekranga chiqarish belgisi, tanlash sharti, 
shuningdek, “yoki” so‘zi bilan boshlanuvchi satrda boshqa amallar aks ettiriladi. 
Na’muna bo‘yicha so‘rovni shakllantirish quyidagicha amalga oshiriladi. 
Blankning yuqori qismida kontekstli menyu orqali so‘rov murojaat etayotgan 
jadvallarning sarlavhasi va maydonlarning nomlari keltirilgan oynalar ochiladi. So‘ng 
natijaviy jadval tarkibiga kirishi lozim bo‘lgan maydonlarning nomlari ustida sichqoncha 
kursori turgan holda sichqonchaning chap tugmasi ketma-ket deyarli uzluksiz ikki 
marotaba bosiladi. Bunda blankning quyi qismidagi ustunlar avtomatik ravishda MBBT 
tomonidan to‘ldirib boriladi. Shu tarzda “so‘rov tuzilmasi” shakllantirilganidan keyin, 
uning oynasini yopish oldidan so‘rovga nom beradi. Keyinchalik mazkur “so‘rov” ni 
ishga tushirish. “Jadval” larda odatdagidek, amalga oshiriladi. 
Tartibdagi amallar natijasida eng sodda va ayni paytda eng ko‘p qo‘llaniladigan 
“so‘rov”lar tuziladi, ularni “tanlanma bo‘yicha so‘rovlar” deb atashadi chunki, bu turdagi 
“so‘rovlar” 
o‘zlarining 
asosidagi 
jadvallarning 
maydonlardan ma’lumotlarni tanlab olish imkoniyatni beradi. 
Natijaviy jadvaldagi qaydlarni tartiblash. 
Tanlanma asosidagi so‘rovlarni qo‘llash natijasida tanlab olingan ma’lumotlarni 
tartibga solish zarurati tug‘ilganda, “сортировка”- saralash buyrug‘idan foydalaniladi. 
Yuqorida aytganimizdek, blankning quyi qismida sortirovka nomli maxsus satr bor. Bu 
satr tanlanishi bilanoq mos katakchaning o‘ng tomonida yoyiluvchi ro‘yhat tugmasi 
paydo bo‘ladi. Bu yoyiluvchi ro‘yhatda saralash usullarining - o‘sish tartibida yoki 
kamayish tartibida saralash usullarining nomlari keltirilgan. Natijaviy jadvalda 
ma’lumotlarning saralanishi saralash tartibi qaysi maydon uchun o‘rnatilgan bo‘lsa, o‘sha 
maydon bo‘yicha amalga oshiriladi. 
MBlarda ma’lumotlarni bir vaqtning o‘zida bir nechta maydon bo‘yicha saralash 
imkoniyati mavjud. Bu holda saralash namuna bo‘yicha so‘rov blankining ustunlarida 
joylashgan maydonlar bo‘ylab chapdan o‘ngga qarab bajarib boriladi. Binobarin, so‘rovni 
shakllantirayotganda natijaviy jadval maydonlarini duch kelganday emas, balki kelgusida 
ma’lumotlarni bosqichma-bosqich saralashga to‘g‘ri kelib qolishini nazarda tutib 
joylashtirish kerak ekan. 
O‘rin almashtirishning umumtizimiga oid usullari bilan na’muna bo‘yicha so‘rov 
blankidagi ustunlarning joylashish tartibini o‘zgartirish mumkin. Bunda sichqoncha 
yordamida “перетаскивание” amalini qo‘llash kerak bo‘ladi. 
Natijaviy jadvalda ma’lumotlar aks ettirilishini boshqarish oldindan o‘rnatilgan 
tartibda (по умолчанию) nazarda tutiladiki, «so‘rov»ga kiritilgan barcha maydonlar 
ekranda aks ettiriladi. Biroq bu har doim ham maqsadga muvofiq emas.
Ma’lumotlarning natijaviy jadvalda aks etishini boshqarish namuna bo‘yicha 
so‘rov blankining “вывод на экран” nomli satridagi kvadratchalar orqali amalga 
oshiriladi. Aytaylik, shunday hollar bo‘ladiki, biror bir maydon kerakli ma’lumotlarni 
saralash uchun qulay bo‘lgani boisidan so‘rovga qo‘shilishi va ayni choqda, “begona 
ko‘z’lardan holi bo‘lish talab qilinadi. Bunday maydonni ekranda aks ettirmaslik uchun 
“вывод на экран” satrining mazkur maydonga mos kvadratchasidagi belgi olib 
tashlanadi. Misol tariqasida fanlarni qoniqarli o‘zlashtira olmagan talabalar ro‘yhatini 

---

2
4
.6.
2
02
3
 “Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
 
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY
ANJUMANI 
“Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
103 
e’lon qilishga mo‘ljallangan “so‘rov”ni keltirish mumkin. Bu so‘rov talabalarning 
o‘zlashtirilishini yoritadigan jadvallarga asoslanadi. So‘rov faqatgina ro‘yhatni aks 
ettirsada, mazkur ro‘yxat aslida “ekran ortidagi” o‘zlashtirish natijalari maydonlariga 
tayanadi. 
Tanlash shartidan foydalanish. 
So‘rov blankidagi “условие отбора” –“tanlab olish sharti” satrining so‘rovda 
ishtirok etayotgan har bir maydonga MB katakchasida maydonning o‘zigagina tegishli 
alohida shart berish mumkin.
Demak, “условие отбора” satri berilgan mezonlarda ma’lumotlarni tanlab 
olish imkonini beruvchi vositadir. 
So‘rovlar asosidagi so‘rovlar. 
So‘rovlar, so‘rovlarning eng sodda va keng qo‘llanuvchi turidir. Mazkur sodda 
so‘rovlar asosida bajariluvchi so‘rovlar ham mavjud. Ular quyidagilardir: 
Yakuniy so‘rovlar - bular ko‘rsatilgan maydon bo‘yicha arifmetik hisob–kitoblarni 
amalga oshira oladilar va hisob-kitoblarning yakuniy natijalarini namoyish etadilar;
Ko‘rsatkichli so‘rovlar - bu turdagi so‘rovlarning e’tiborli joyi shundaki, tanlab 
olish mezonini foydalanuvchinnig o‘zi mazkur so‘rov chiqarilgan paytda 
kerakli ko‘rsatkichni kiritish bilan berish mumkin; 
Kesishuvchi so‘rovlar - bular jadvallar turkumini tahlil qilish tufayli olingan 
hisob natijalari asosida natijaviy jadvallar hosil qiladilar; 
O‘zgartirish uchun so‘rovlar - bular jadvallar maydonlarini to‘ldirishning 
avtomatlashtirilishini ta’minlaydi.Yuqoridagi so‘rovlardan tashqari MB serveriga 
murojaat etuvchi maxsus so‘rovlardan ham foydalaniladi.